Ο νέος Ψυχρός Πόλεμος από την σκοπιά της Ρωσίας
“Κάτω από το φως όλων όσων επιχειρήθηκαν για να τον εξοντώσουν φωτίζεται το ακατάλυτο του Άλλου, άρα η ακατάλυτη μοιραιότητα της Ετερότητας.
Δύναμη της ιδέας, δύναμη των γεγονότων.
Η ριζική Ετερότητα αντιστέκεται σε όλα: στην κατάκτηση, στον ρατσισμό, στην εξόντωση, στον ιό της διαφοράς, στο ψυχόδραμα της αλλοτρίωσης. Από τη μία μεριά ο Άλλος είναι πάντα ήδη νεκρός, από την άλλη είναι ακατάλυτος.
Αυτό είναι το Μεγάλο παιχνίδι”.
Ζαν Μποντριγιάρ, Η διαφάνεια του κακού
Η ανείπωτη φρίκη στην οποία βούτηξε ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος ολόκληρη την υφήλιο, εντύπωσε με τον πιο σκληρό τρόπο στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας ότι μια άδικη συνθήκη ειρήνης, όπως αυτή της Συνθήκης των Βερσαλλιών η οποία, λίγο, πολύ, επέβαλε την καθολική καταστροφή της Γερμανίας ως αναγκαία προϋπόθεση για την παύση των εχθροπραξιών, δεν μπορεί να εγγυηθεί την ειρηνική συνύπαρξη ανάμεσα στους λαούς. Μπορεί μόνο να προετοιμάσει το έδαφος για την επόμενη πολεμική αναμέτρηση.
Το 1989, το καπιταλιστικό μπλοκ των ανεπτυγμένων οικονομιών της Δύσης, βγήκε νικητής από τον πολύπλευρο και μακροχρόνιο ανταγωνισμό του με το αντίπαλο πολιτικοοικονομικό σύστημα του σοβιετικού συνασπισμού. Ωστόσο, το οδυνηρό παράδειγμα της ιστορικής εμπειρίας του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου δεν φαίνεται πως συγκινεί ιδιαίτερα την υπερεθνική ελίτ, η οποία διαχειρίζεται τις τύχες του συστήματος της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς.i
Αντί να αναζητήσουν τρόπους ώστε να ενσωματωθεί η Ρωσία στο διεθνές σύστημα κυριαρχίας και να παραχωρηθεί στη ρωσική ελίτ ο ρόλος που της αναλογεί στη διεύθυνση των διεθνών υποθέσεων, οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ του παγκόσμιου Βορρά προτίμησαν να συμπεριφερθούν στην πρώην αντίπαλο τους με τον ταπεινωτικό τρόπο που συμπεριφέρεται ο νικητής στον ηττημένο. Αποφάσισαν να δέσουν την Μόσχα με τα δεσμά της πολιτικής και οικονομικής εξάρτησης, οικοδομώντας μια σχέση που θα διασφάλιζε ότι δεν υπήρχε περίπτωση στο μέλλον η Ρωσία να αποτελέσει ξανά πόλο αντιπολίτευσης και υπονόμευσης του διεθνούς συστήματος καπιταλιστικής κυριαρχίας, όπως έγινε με τη σοβιετική επανάσταση του 1917. Κι αυτό διότι, κόντρα στις υπερφίαλες διαβεβαιώσεις των “ειδικών” της γεωπολιτικής επιστήμης, οι διακρατικές σχέσεις και οι γεωπολιτικές ιεραρχίες δεν έχουν αυτοτελή χαρακτήρα. Υπάρχουν για να θεσμοποιούν τις ιεραρχικές δομές στο εσωτερικό των ετερόνομων κοινωνιών και όχι το ανάποδο.
Από αυτή την άποψη, ένας “έντιμος συμβιβασμός” μεταξύ της νέας άρχουσας τάξης της Ρωσίας και των εξουσιαστών της παγκοσμιοποίησης επιχειρήθηκε όταν παραχωρήθηκε στη Ρωσία μια θέση στο τραπέζι της ομάδας των G7+1,που, όπως είναι γνωστό, αποτελεί έναν από τους βασικούς θεσμούς της καπιταλιστικής υπερεθνικής διακυβέρνησης, μαζί με το ΝΑΤΟ, την ΕΕ, το ΔΝΤ και τον ΠΟΕ. Μολαταύτα, γρήγορα έγινε φανερό ότι το τίμημα για την είσοδο της ρωσικής ελίτ στις ανώτερες βαθμίδες της υπερεθνικής διακυβέρνησης δεν ήταν άλλο από την άνευ όρων συμμόρφωση των Ρώσων με τις υποδείξεις και τις εντολές της υπερεθνικής ελίτ. Ενόσω οι δυτικοί καλωσόριζαν με ανοικτές αγκάλες τον μέθυσο Γέλτσιν στα συνέδρια του G7+1, η στρατιωτική περικύκλωση της Ρωσίας συνεχιζόταν με αμείωτους ρυθμούς. Κατά πρώτο, μέσω της δημιουργίας πολυάριθμων νατοϊκών βάσεων στο έδαφος των κρατών που ανήκουν στη ρωσική γεωπολιτική σφαίρα επιρροής, και δυετερευόντως, μέσω της συστηματικής υποδαύλισης πολιτικής αναταραχής στα κράτη που ανήκουν τον στενό στρατηγικό περίγυρο της Ρωσίας, με τα οποία η ρωσική ελίτ επιθυμούσε να διατηρεί προνομιακές σχέσεις στη βάση του αμοιβαίου συμφέροντος. Η πολιτική αυτή αρχικά απέδωσε τους δηλητηριώδεις καρπούς της όταν ένας ημιπαράφρων, δυτικοθρεμμένος εκατομμυριούχος με το όνομα Μιχαήλ Σαακασβίλι, τέθηκε επικεφαλής μιας βραχύβιας λαϊκής εξέγερσης στην Γεωργία και κατόρθωσε να ανατρέψει τον πρόεδρο της χώρας Έντβαρντ Σεβαρτνάτζε.ii Ο Σαακασβίλι επέβαλε στην χώρα ένα νεοφιλελεύθερο καθεστώς αστυνομοκρατίας το οποίο από την μία, είχε την αμφίβολη “τιμή” να κατέχει την 8η θέση στον κόσμο ανάμεσα στα κράτη που είχαν καταργήσει κάθε είδους κοινωνικό έλεγχο πάνω στο κεφάλαιο προκειμένου να ευνοήσουν την “επιχειρηματικότητα”, δηλαδή την αρπακτική δραστηριότητα των πάσης φύσεως καπιταλιστών,iii και από την άλλη, την κορυφαία θέση στην Ευρώπη ως προς την αναλογία του ποσοστού του ντόπιου πληθυσμού που σάπιζε πίσω από τα σίδερα των κρατικών φυλακών.iv
Το λαμπρότερο ωστόσο κατόρθωμα της κυβέρνησης του Σαακασβίλι ήταν ο τυχοδιωκτικός πόλεμος που ξεκίνησε εναντίον της Ρωσίας, όταν, ανήμερα της έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Πεκίνου, δόθηκε διαταγή σε ισχυρές δυνάμεις του γεωργιανού στρατού να εξαπολύσουν απρόκλητη επίθεση ενάντια στην πρωτεύουσα της Νότιας Οσσετίας, Τσχινβάλι. Από την εποχή της ίδρυσης του γεωργιανού κράτους, η Οσσετία αγωνίστηκε για την πλήρη ανεξαρτησία της, μέχρι που της παραχωρήθηκε καθεστώς εκτεταμένης αυτονομίας έπειτα από τριμερή συμφωνία που υπέγραψαν οι δυνάμεις των αυτονομιστών, η Γεωργία και η Ρωσία. Η Ρωσία συμμετείχε στη συνθήκη ως η μοναδική εγγυήτρια δύναμη την οποία εμπιστεύονταν οι αυτονομιστές για να διασφαλίσει τους όρους τήρησης της συμφωνίας. Μάλιστα, δημιουργήθηκε κοινή ειρηνευτική δύναμη από Ρώσους και Γεωργιανούς στρατιώτες, η οποία αναπτύχθηκε στα εδάφη της Ν. Οσσετίας έχοντας σαν αποστολή την επιβολή της έννομης τάξης και την παρακολούθηση αμφότερων των εμπλεκόμενων μερών ως προς τον σεβασμό όσων είχαν συμφωνηθεί. Όλα αυτά έπαψαν να ισχύουν όταν ο γεωργιανός στρατός εξαπέλυσε την ξαφνική επίθεση του το καλοκαίρι του 2008. Είναι χαρακτηριστικό του κατά πόσο η Ρωσία πιάστηκε εξ απήνης από την πολεμοχαρή διάθεση της Γεωργιανής ηγεσίας, ότι όταν εκδηλώθηκε η πρώτη επίθεση εναντίον του Τσχινβάλι, οι πλησιέστερες μονάδες του τακτικού ρωσικού στρατού βρίσκονταν στρατοπεδευμένες δύο ημέρες μακριά, με αποτέλεσμα την άμυνα της πόλης ενάντια στους συντριπτικά υπέρτερους Γεωργιανούς (περίπου 10.000 άνδρες) να επωμιστεί η ηρωική πολιτοφυλακή των αυτονομιστών, που δεν αριθμούσε περισσότερους από 500 εθελοντές, μαζί με τους λιγοστούς Ρώσους στρατιώτες του ειρηνευτικού σώματος.v Οι Γεωργιανοί “συνάδελφοι” τους είχαν εκκενώσει μυστικά τα εδάφη της Οσσετίας από την προηγούμενη κιόλας νύχτα για να ενωθούν με τους επιτιθέμενους.
Η εγκληματική απερισκεψία του Σαακασβίλι κόστισε την ζωή σε 169 Γεωργιανούς και 163 Ρώσους στρατιώτες, αλλά και την οριστική απώλεια της Ν. Οσσετίας, η οποία κήρυξε μονομερώς την ανεξαρτησία της από την Γεωργία μετά την παύση των εχθροπραξιών. Ο άλλοτε “φλογερός μεταρρυθμιστής” και αγαπημένο παιδί της Δύσης, κρίθηκε ένοχος από το ανώτατο δικαστήριο της Γεωργίας για κατάχρηση της εξουσίας που του έδινε το προεδρικό αξίωμα, την οποία φαίνεται πως δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει για να συγκαλύψει τις δολοφονίες πλούσιων οπαδών της αντιπολίτευσης.vi Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι του αφαιρέθηκε η γεωργιανή υπηκοότητα, ο Σαακασβίλι συνέχισε την προσοδοφόρα αντιρωσική σταυροφορία του, αυτή τη φορά ενώνοντας τις πολιτικές δυνάμεις του με την ακροδεξιά χούντα του Μαϊντάν στην Ουκρανία. Πρώτα, μέσα από τον αιφνιδιαστικό κυβερνητικό διορισμό του στη θέση του επικεφαλής του Διεθνούς Συμβουλευτικού Συμβουλίου για τις Μεταρρυθμίσεις στην Ουκρανική οικονομία κι έπειτα από το πόστο του πολιτικού διοικητή της περιοχής της Οδησσού, την οποία ο Σαακασβίλι διοικούσε σαν προσωπικό του φέουδο. Η επιλογή της Οδησσού δεν έγινε τυχαία, αφού εκεί ήταν που τα νεοναζιστικά τάγματα εφόδου τα οποία βοήθησαν τη χούντα του Μαϊντάν να ανέλθει στην εξουσία, πυρπόλησαν το Μέγαρο των Συνδικάτων κι έκαψαν ζωντανούς 39 φιλορώσους ακτιβιστές του εργατικού κινήματος που είχαν οχυρωθεί μέσα σε αυτό.vii Άλλωστε, η Οδησσός είχε αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα ανάπτυξης και δραστηριότας του αντί-Μαϊντάν κινήματος, εκτός από την Κριμαία και τις ανατολικές επαρχίες του Ντονμπάς. Χρειάστηκε η μαζική δολοφονία των αγωνιστών στο Μέγαρο των Συνδικάτων, αλλά και η σιδερένια πυγμή του νεοφιλελεύθερου μοντέλου διακυβέρνησης του Σαακασβίλι για να μπορέσει η ακροδεξιά χούντα του Κιεβού να εδραιώσει εκ νέου την κυριαρχία της στην περιοχή.
Στην Ουκρανία, όπως συνέβη προηγούμενα και στην Γεωργία, μια αμοιβαία αποδεκτή συνταγματική συμφωνία που διαφύλαττε την κοινωνική ειρήνη και εγγυόταν την ισομερή κατανομή της θεσμικής εξουσίας ανάμεσα στην “φιλοδυτική” και την “φιλορωσική” μερίδα της τοπικής κοινωνίας, που με τη σειρά τους αντανακλούσαν τις ταξικές αντιθέσεις και τους κοινωνικούς διαχωρισμούς στο εσωτερικό αυτών των κοινωνιών, ανατράπηκε ξαφνικά και με τη χρήση απροκάλυπτης μαζικής βίας από εκείνο το κομμάτι της εγχώριας ελίτ που επιθυμεί διακαώς την πλήρη ενσωμάτωση της Ουκρανικής οικονομίας στο σύστημα της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς. Εφόσον ήταν βέβαιο πως η ενσωμάτωση στην παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία θα πέρναγε μέσα από την εκποίηση, ή ακόμη και την σαλαμοποίηση, των εργοστασιακών συγκροτημάτων που βρίσκονται συγκεντρωμένα στην ανατολική Ουκρανία, για να εφαρμόσει το πρόγραμμα της η χούντα του Μαϊντάν έπρεπε πρώτα να καταργήσει την θεσμική πολιτική εκπροσώπηση των προλετάριων του Ντονιέτσκ και του Λουχάνσκ, διαλύοντας το φιλορωσικό “Κόμμα των Περιφερειών” του προέδρου Γιανουκόβιτς, το οποίο οι περισσότεροι βουλευτές εγκατέλειψαν έπειτα από την εξέγερση του 2014 και την αντιρωσική κρατική τρομοκρατία που ακολούθησε.viii
Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι προλετάριοι κι εργαζόμενα στρώματα υπάρχουν μονάχα στο Ντονμπάς. Προκειμένου να αποτρέψει το ενδεχόμενο της ανάδυσης μιας ταξικής συμμαχίας ανάμεσα σε εκείνα τα υποτελή κοινωνικά στρώματα της δυτικής και ανατολικής Ουκρανίας που πλήττονται άμεσα από τα αντιλαϊκά μέτρα που επέβαλε στην Ουκρανία το ΔΝΤ μέσω της κυβέρνησης του Μαϊντάν (λιτότητα στα δημοσιονομικά, αύξηση των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου θέρμανσης, περικοπές μισθών και συντάξεων), η χούντα του Κιέβου αποφάσισε να δομήσει τον πολιτικό λόγο της γύρω από τα αντιρωσικά ιδεολογήματα του ουκρανικού ναζιστικού εθνικισμού της εποχής του μεσοπολέμου.ix Από αυτή την άποψη, η ιδεολογική αποκατάσταση του ιστορικού ηγέτη του ουκρανικού φασισμού Στεπάν Μπαντέρα, αλλά και ο εξοβελισμός οτιδήποτε ρωσικού από την “επίσημη” ουκρανική εθνική ταυτότητα μέσω της υποβάθμισης της ρωσικής γλώσσας και της κατάργησης της αυτονομίας των ρωσόφωνων της Ανατολής, δεν ήταν παρά το αναγκαίο πολιτικό συμπλήρωμα στη διαδικασία της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης που θα έβαζε σε κίνηση στην Ουκρανία η απότομη ενσωμάτωση της χώρας στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Από την άλλη, η ξαφνική επιθυμία που κατέλαβε τους ρωσόφωνους προλετάριους για την παλιννόστηση τους στην αγκαλιά της “μητέρας Ρωσίας” αναμφίβολα είναι συνυφασμένη με την υπαρξιακή απειλή που αντιπροσωπεύει η χούντα του Μαϊντάν τόσο για την κουλτούρα τους (απαγόρευση της ρωσικής γλώσσας, κλπ.), όσο και για την αναπαραγωγή των υλικών συνθηκών της κοινωνικής ύπαρξης τους (σαλαμοποίηση της βαριάς βιομηχανίας, κλπ.). Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα πρώτα μέτρα που ανακοίνωσε η κυβέρνηση της δημοκρατίας της Νεο-Ρωσίας, έπειτα από την επίσημη κήρυξη της “ανεξαρτησίας” της από το Κίεβο, ήταν η εθνικοποίηση των εργοστασίων του Ντονμπάς και η συμφωνία με την Ρωσία για την εξαγωγή και απορρόφηση των προϊόντων τους από τις ρωσικές αγορές.x Αλλά και στην Κριμαία, η εθνικιστική “πνευματική” αφύπνιση των ρωσόφωνων κατοίκων της περιοχής, συνοδεύτηκε από πολύ υλικά κίνητρα τόνωσης του πατριωτικού αισθήματος, όπως είναι ο διπλασιασμός των μισθών και των συντάξεων για τους δημόσιους υπαλλήλους και η κατασκευή από το κράτος θεαματικών δημοσίων έργων και υποδομών μεγάλης κλίμακας. Αρκεί να αναφέρουμε το πανέμορφο νέο αεροδρόμιο που εγκαινιάστηκε πρόσφατα, ή την κατασκευή μιας εκπληκτικής υπερσύγχρονης γέφυρας που ενώνει την ηπειρωτική Ρωσία με τη χερσόνησο κι αποτελεί ένα από τα θαύματα της σύγχρονης μηχανικής.xi
Η κατεστημένη διανόηση δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει με τρόπο σχεδόν τελετουργικό ότι το εχθρικό κλίμα που έχει δημιουργηθεί στις σχέσεις με την Ρωσία είναι αποτέλεσμα του “αναθεωρητισμού” της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής. Δηλαδή, της διάθεσης που επιδεικνύει η πολεμοχαρής ρωσική ελίτ να αμφισβητήσει μονομερώς τα καθιερωμένα σύνορα των κρατών και να καταργήσει στην πράξη την εθνική κυριαρχία των γειτόνων της. Η “εισβολή” των Ρώσων στην Γεωργία, καθώς και η απόσπαση της Κριμαίας από την Ουκρανία είναι στα μάτια των συστημικών διανοουμένων, επαρκής απόδειξη της ρωσικής “επιθετικότητας”. Παρ′ όλα αυτά, όπως είδαμε πιο πάνω, η επέμβαση των ρωσικών στρατευμάτων στην Γεωργία ήταν μια νομική υποχρέωση της χώρας που δεν ερχόταν σε σύγκρουση με τις βασικές διατάξεις και το πνεύμα του, έτσι κι αλλιώς ανεπαρκούς, διεθνούς δικαίου, εφόσον απέρρεε από το στάτους της Ρωσίας ως εγγυήτριας δύναμης στη συνθήκη ειρήνης που είχαν υπογράψει οι Οσσέτιοι αυτονομιστές με το γεωργιανό κράτος το 1992. Από την άλλη, η προσάρτηση της Κριμαίας, όπως και η λαϊκή εξέγερση στα ανατολικά εδάφη της Ουκρανίας, ήταν το φυσικό επακόλουθο της σκληροπυρηνικής αντί-ρωσικής στροφής που πραγματοποίησε η ουκρανική πολιτική και οικονομική ελίτ μετά το Μαϊντάν. Η αλλαγή αυτή της πολιτικής του ουκρανικού κράτους όχι μόνο στράφηκε ενάντια στα γεωπολιτικά συμφέροντα της Ρωσίας, αλλά αποπειράθηκε να μετατρέψει τους ρωσόφωνους προλετάριους του Ντονμπάς σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας, υποβαθμίζοντας τη θέση της κουλτούρας τους στο κυρίαρχο κοινωνικό παράδειγμα και απειλώντας ευθέως, με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις που επέβαλε το ΔΝΤ, τους υλικούς όρους διαβίωσης τους.xii Δεν είναι λοιπόν περίεργο που ο πληθυσμός της Κριμαίας επικύρωσε με ποσοστό 94% την επανένταξη της περιοχής τους στην Ρωσική Ομοσπονδία, αν και είναι εντελώς απίθανο η ρωσική ελίτ να διεξήγαγε ποτέ στην Κριμαία ένα δημοψήφισμα το οποίο δεν θα ήξερε από τα πρίν ότι πρόκειται να κερδίσει.xiii
Όπως και να ’χει, το ζήτημα της επιρροής που ασκεί η Ρωσία στα κράτη της εγγύς στρατηγικής περιφέρειας της, δεν είναι απλώς ένα ζήτημα διεθνών σχέσεων με τη συμβατική έννοια του όρου, ούτε μπορεί να ταξινομηθεί εύκολα σε προϋπάρχουσες θεωρητικές κατηγορίες, με βάση την εν πολλοίς επίπλαστη επιστημολογική διάκριση ανάμεσα στη “διεθνή” και την “εγχώρια” σφαίρα, μέσα στις οποίες αναπτύσσονται και οι ανάλογες κοινωνικές σχέσεις. Αν δεν υπήρχε η Ρωσία, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι ο μαζικός ξεσηκωμός του αντί-Μαϊντάν κινήματος στην Κριμαία, στο Ντονιέτσκ και στο Λουχάνσκ δεν θα είχε λάβει χώρα. Εκείνο που σίγουρα μπορούμε να υποθέσουμε είναι ότι ο ξεσηκωμός τους πολύ πιο γρήγορα θα είχε υποκύψει στην ωμή βία του ουκρανικού κράτους και στο τέλος πιθανότατα θα είχε συντριβεί, όπως έγινε με αναρίθμητες εξεγέρσεις στην ιστορία πριν από αυτήν. Για την ακροδεξιά κυβέρνηση του Κιέβου ο γενικός χαρακτηρισμός του “Ρώσου” επιστρατεύεται ώστε να υποδηλώσει οτιδήποτε εκλαμβάνεται σαν δυνητική απειλή για την διατήρηση της κυριαρχίας του νεοφιλελεύθερου μπλοκ στην Ουκρανία. Εκείνος που αντιστέκεται στην καταπίεση και δεν αποδέχεται μοιρολατρικά και αδιαμαρτύρητα την κατώτερη θέση που του αναλογεί στις, τυπικές ή άτυπες, κοινωνικές ιεραρχίες, συνιστά πάντοτε ξένο σώμα για τις ελίτ που κατέχουν την εξουσία και επαφίενται στο ιδεολόγημα της “εθνικής ενότητας” ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις για να τη διατηρήσουν. Από αυτή την άποψη, δεν θα πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση ότι όταν ένας εκ των ηγετών του Μαϊντάν, και μετέπειτα πρωθυπουργός, ρωτήθηκε για τους συνταξιούχους και τους μεροκαματιάρηδες που διαδήλωναν ενάντια στην μείωση των συντάξεων και την αύξηση των τιμών της θέρμανσης και των ειδών πρώτης ανάγκης, εκείνος απάντησε πως οι κινητοποιήσεις αποτελούσαν απόδειξη ότι οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες είχαν διεισδύσει στη χώρα και είχαν αλλάξει στρατηγική, προσπαθώντας να υποδαυλίσουν κοινωνική δυσαρέσκεια για να αποσταθεροποιήσουν το νέο καθεστώς.xiv Φαίνεται ότι ο “υγιής εθνικός κορμός” κάθε κράτους έχει θέση για τους ικανοποιημένους προνομιούχους, αλλά όχι για τους φτωχοδιάβολους που διαμαρτύρονται, διαφωνούν και ξεσηκώνονται συλλογικά για να αγωνιστούν ενάντια στην προδιαγεγραμμένη μοίρα τους.
iΤ. Φωτόπουλος, Η νέα υπερεθνική ελίτ, http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grbookPD/kritikEleutherotypia.htm.
iiThe rise and fall of Mikheil Saakashvili, https://www.politico.eu/article/the-rise-and-fall-of-mikheil-saakashvili/.
ivMikheil Saakashvili’s Polarizing Legacy, https://www.rferl.org/a/saakashvili-mixed-legacy/25146918.html.
vEd. R.N. Pukhov, The Tanks of August, http://www.cast.ru/files/The_Tanks_of_August_sm_eng.pdf.
viGeorgian Court Sentences Saakashvili in Absentia, https://www.rferl.org/a/georgia-saakashvili-sentenced-in-absentia-abuse-power/28956309.html
vii“Είδα το θάνατο στην Οδησσό” μια μαρτυρια επιζήσασς, https://solidarityantifascistukraine.wordpress.com/2016/05/02/eida_to_thanato_stin_odisso/.
viiiParty of Regions, https://en.wikipedia.org/wiki/Party_of_Regions.
ix Ukraine Becoming Poorest Country in Europe Amid IMF-Mandated Austerity, https://sputniknews.com/europe/201609211045545519-ukraine-economic-woes-austerity/ & Ukraine Can’t Afford the IMF’s ‘Shock Therapy’, https://foreignpolicy.com/2014/09/10/ukraine-cant-afford-the-imfs-shock-therapy/.
xTensions rise as separatists “nationalize” Ukrainian companies in the Donbas, http://www.uawire.org/news/separatists-have-nationalized-companies-in-uncontrolled-donbas-territory# & Donetsk “economic miracle”. What is “the economy of the DPR and why does it grow”?, https://www.ostro.info/articles/95/.
xiPutin opens bridge to Crimea, Russia’s first road link with annexed peninsula, https://www.telegraph.co.uk/news/2018/05/15/putin-opens-bridge-crimea-russias-first-road-link-annexed-peninsula/.
xiiRussophone identity in Ukraine in the context of the armed conflict in the east of the country, https://www.international-alert.org/sites/default/files/Ukraine_RussophoneIdentity_Spreads_EN_2017.pdf.
xiiiCrimeans overwhelmingly vote to leave Ukraine and join Russia in contentious referendum, https://www.independent.co.uk/news/world/europe/crimea-referendum-how-why-and-where-next-for-soon-to-be-divided-ukraine-9195310.html.
xiv“Οι μούλοι του Ντονέτσκ”, https://pontosandaristera.wordpress.com/2014/07/22/borodva1/.
