Ο Ρόλος της Ρωσίας στα Δυτικά Βαλκάνια στον 21ο Αιώνα
Περιπτωσιολογικές μελέτες (Case Studies)
Αφού αναλύθηκε στο πρώτο μέρος της ανάλυσης το πλαίσιο, εντός του οποίου κινείται η Ρωσία στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων και αναλύθηκαν τα μέσα/εργαλεία άσκησης της εξωτερικής της πολιτικής, στο σημείο αυτό θα εξεταστεί η αποτελεσματικότητα των μέσων/εργαλείων αυτών μέσα από εμπειρικά παραδείγματα, πριν εξαχθούν τα τελικά συμπεράσματα. Συγκεκριμένα, οι περιπτωσιολογικές μελέτες που επιλέχθηκαν από τον γράφοντα είναι τρεις: α) σχέσεις Ρωσίας-Σερβίας, β) σχέσεις Ρωσίας-Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας και γ) σχέσεις Ρωσίας-Βόρειας Μακεδονίας.
Ο ρόλος της Ρωσίας στην Σερβία
Η Σερβία λογίζεται ως ο πλέον αξιόπιστος σύμμαχος της Ρωσίας στην περιοχή, το γεγονός αυτό καθρεφτίζεται και στην σχέση της Σερβίας με το ΝΑΤΟ. Σαφέστατα, οι σχέσεις μεταξύ Σερβίας και ΝΑΤΟ είναι πολύ ευαίσθητες μετά την εμπλοκή του ΝΑΤΟ στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας. Το ΝΑΤΟ ήταν αυτό που εναντιώθηκε μαζί με τις υπόλοιπες γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες, έναντι των βλέψεων και θέσεων της σημερινής Σερβίας. Έτσι, λοιπόν, το βεβαρυμμένο παρελθόν των δύο πλευρών έχει οδηγήσει την Σερβία πιο κοντά στην Ρωσία. Από την άλλη πλευρά η Ρωσία αξιοποίησε αυτό το παράθυρο ευκαιρίας στην περιοχή και σύναψε βαθιές φιλικές-συνεργατικές σχέσεις με την Σερβία. Η Σερβία αποτελεί τον ρωσικό μοχλό ισχύος στα Δυτικά Βαλκάνια, είναι το κράτος, που επιτρέπει στην Ρωσία την μονιμοποίηση της παρουσίας της στην περιοχή.
Ήδη από τις αρχές του 21ου αιώνα, η Ρωσία απέσυρε τα ειρηνευτικά στρατεύματα από τις περιοχές της Βοσνίας και του Κοσσυφοπεδίου. Η αλλαγή της πολιτικής της Ρωσίας φαίνεται και από την στήριξη που παρέχει στις θέσεις της Σερβίας σχετικά με την περιοχή του Κοσσυφοπεδίου.[1]
Πέραν όμως της κοινής θέσης στο ανωτέρω ζήτημα, η Ρωσία έχει συνάψει μια πολυδιάστατη στρατηγική σχέση με την Σερβία. Μέρος της στρατηγικής αυτής αποτελεί και η διπλωματία μέσω τραπεζών. Συγκεκριμένα το είδος αυτής της διπλωματίας παρέχει χρηματοδότηση ειδικού τύπου στον σερβικό πρωτογενή τομέα, ενώ παράλληλα προωθούνται οι εξαγωγές στην Ρωσία.
Μία ακόμη ενέργεια που αποδεικνύει την στήριξη της Ρωσίας στην Σερβία και στον οικονομικό τομέα, πέρα από την ανωτέρω ενέργεια, σημειώνεται το 2012-13, όταν η Ρωσία διέσωσε την σερβική οικονομία από την πτώχευση, ξεπληρώνοντας σερβικά χρέη της τάξεως του ενός δισεκατομμυρίου ευρώ. Επιπρόσθετα, έχουν διενεργηθεί διαπραγματεύσεις για ρωσικές επενδύσεις σε 71 σερβικά έργα, που αγγίζουν τα 7 δις ευρώ. Τέλος, με ρωσική χρηματοδότηση η Σερβία προχωράει σε έργα εκσυγχρονισμού των υποδομών της, κυρίως του σιδηροδρομικού δικτύου. Η ρωσική αυτή χρηματοδότηση είναι της τάξεως των 800 εκατομμυρίων ευρώ.
Εκτός από την άμεση στήριξη και χρηματοδότηση που παρέχει το ίδιο το κράτος της Ρωσίας στην Σερβία, σημαντικό ρόλο σε αυτή την στρατηγική σχέση διαδραματίζει και η εταιρεία Gazprom, η οποία είχε αναλάβει την κατασκευή του αγωγού South stream, ο οποίος θα διαπερνούσε την Σερβία, ωστόσο το σχέδιο αυτό απέτυχε, όμως ενδέχεται να αντικατασταθεί από την επέκταση του Turkish Stream, ο οποίος επίσης ενδέχεται να διαπερνά την Σερβία και άρα η κατασκευή του αγωγού να μην αποτύχει πλήρως. Ταυτοχρόνως, η Gazprom έχει προχωρήσει στην αγορά των μετοχών του σερβικού ενεργειακού κολοσσού NIS, ενισχύοντας την επιρροή της Μόσχας στην περιοχή.
Η στρατηγική σχέση των δύο κρατών δεν είναι μόνο οικονομική. Το 2011 δημιουργείται στην επικράτεια της Σερβίας το «Περιφερειακό Ανθρωπιστικό Κέντρο». Βασικός ρόλος του κέντρου αυτού είναι η πρόληψη ενάντια στις φυσικές καταστροφές, όταν αυτές προκύψουν. Ωστόσο, η σημαντικότητα του κέντρου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι τα κράτη της Δύσης κατηγόρησαν τόσο την Σερβία, όσο και την Ρωσία πως δεν πρόκειται για ανθρωπιστικό κέντρο, αλλά για ρωσική στρατιωτική βάση στην σερβική επικράτεια. Παρόλα αυτά κάτι τέτοιο δεν έχει προς το παρόν αποδειχθεί.
Ένα άλλο σημαντικό γεγονός είναι ότι από το 2013 η Σερβία αποτελεί παρατηρητής (καθεστώς παρατηρητή) στον Οργανισμό Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO), που επί της ουσίας πρόκειται για το αντίπαλο δέος του ΝΑΤΟ. Το γεγονός αυτό έρχεται λίγο αργότερα να συμπληρώσει μια 15ετής συμφωνία για στρατιωτική συνεργασία των δύο κρατών. Στο πλαίσιο της συμφωνίας αυτής γίνεται και προσπάθεια από κοινού παραγωγής οπλικών συστημάτων. Παράλληλα, πραγματοποιούνται και κοινές στρατιωτικές ασκήσεις των δύο χωρών (π.χ. Slavic Brotherhood το 2016).
Αυτή η αναβάθμιση των σχέσεων μεταξύ Ρωσίας και Σερβίας προκαλεί φόβο και ανασφάλεια και άρα δίλημμα ασφαλείας στα γειτονικά κράτη, ιδίως δε στη Βοσνία. Το δίλημμα ασφαλείας οδηγεί κατά συνέπεια τα άλλα γειτονικά κράτη στη εμβάθυνση των σχέσεων τους με την Δύση και το ΝΑΤΟ.
Ο ρόλος της Ρωσίας στην Βοσνία/Ερζεγοβίνη (Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας)
Μπορεί η Ρωσία να έχει την καλύτερη στρατηγική σχέση με την Σερβία στην περιοχή, ωστόσο η παρουσία της δεν σταματά εκεί. Ένα κράτος στο οποίο έχει η Ρωσία έντονη παρουσία είναι η Βοσνία Ερζεγοβίνη[2] και πιο συγκεκριμένα στην μία από τις τρεις Δημοκρατίες που συγκροτούν την Βοσνία/Ερζεγοβίνη, την Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας (ΣΔΒ).
Η Ρωσία προσπαθεί να εκμεταλλευτεί αυτή την ιδιόμορφη κατάσταση του κράτους της Βοσνίας, για να προκαλέσει ρήγμα, ακόμα και διάσπαση της Βοσνίας, ούτως ώστε να μπορεί να ασκήσει όσο το δυνατόν περισσότερη επιρροή. Η αποσταθεροποίηση της περιοχής είναι ένας παράγοντας που ευνοεί τις βλέψεις της Ρωσίας και όποτε αναδυθεί τέτοιου είδους ευκαιρία, η Ρωσία προσπαθεί να την αξιοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Έτσι, εντός της Βοσνίας, η Ρωσία υποστηρίζει τις θέσεις της ΣΔΒ για να εντείνει την διάσταση απόψεων μεταξύ των βοσνιακών Δημοκρατιών.
Όσον αφορά στην σχέση που έχουν τα δύο μέρη στον οικονομικό τομέα, η Ρωσία παραχώρησε δάνειο στην ΣΔΒ της τάξεως των 270 εκατομμυρίων για την κάλυψη ελλείμματος που είχε η ΣΔΒ, προκειμένου να μην χρειαστεί να ανανεωθεί η δανειακή σύμβαση που ήδη υπήρχε με το ΔΝΤ και άρα να περιοριστεί η δυτική επιρροή στην περιοχή. Επιπρόσθετα, είναι πολύ σημαντική η παρουσία της εταιρείας Zarubezhneft στον ενεργειακό τομέα. Οι πιο σημαντικές ενέργειες της εταιρείας αυτής είναι οι εξής: α) απόκτηση του διυλιστηρίου πετρελαίου και το εργοστάσιο παραγωγής ελαίου κινητήρα, τα οποία είναι στρατηγικής σημασίας καθώς είναι τα μοναδικά που διαθέτει η χώρα, β) εξαγορά του τοπικού λιανοπωλητή Nestro petrol, ο οποίος είναι επίσης μεγάλης σημαντικότητας για το κράτος καθώς αποτελεί το 35% των κρατικών πωλήσεων και γ) χορήγηση στην ΣΔΒ κοινοπραξία Zarubezhneft-NIS & Jadran – Naftagas (2011), πρόκειται για μια 28ετή παραχώρηση εκμετάλλευσης αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Τέλος, όσον αφορά τον στρατιωτικό τομέα, η Ρωσία παρέχει χρηματοδότηση και στρατιωτικούς εξοπλισμούς για την ενδυνάμωση των ενόπλων δυνάμεων. Με αυτόν τον τρόπο η Ρωσία είναι σε θέση να ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τον στρατό της ΣΔΒ.
Ο ρόλος της Ρωσίας στη Βόρεια Μακεδονία
Η πρόσφατα μετονομασθείσα Βόρεια Μακεδονία, είχε αποτελέσει μία από τις καλύτερες συμμάχους της Ρωσίας στην περιοχή. Στο σημείο αυτό επιβεβαιώνονται και οι καλές σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και άκρας δεξιάς, καθώς όσον αφορά τη Βόρεια Μακεδονία οι σχέσεις τον δύο κρατών ήταν πολύ καλές, όσο στην πολιτική εξουσία της δεύτερης βρισκόταν ο Gruevski, ο οποίος υπαγόταν στον πολιτικό χώρο της άκρας δεξιάς με έντονα εθνικιστικά στοιχεία. Θέλοντας η Ρωσία να αξιοποιήσει αυτό το παράθυρο ευκαιρίας, ανέπτυξε φιλικές-συνεργατικές σχέσεις με αυτό το κράτος με βασικό σκοπό τον περιορισμό του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε. από την επικράτειά του. Έτσι, τα δύο κράτη σημείωσαν έντονη ανάπτυξη των διπλωματικών σχέσεων και στενές εμπορικές σχέσεις και επενδύσεις. Επιπλέον, εκμεταλλεύτηκε την προηγούμενη πολιτική εξουσία του κράτους για την προώθηση των ρωσικών θέσεων μέσα από τα ελεγχόμενα ΜΜΕ.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η ενδυνάμωση της ρωσικής επιρροής και παρουσίας ευνοείται από την αποσταθεροποίηση στην περιοχή αφήνοντας εσωτερικά ζητήματα των κρατών σε εκκρεμότητα. Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και το ονοματολογικό, η διαφωνία που υπήρχε μεταξύ Ελλάδας και Βόρειας Μακεδονίας για το όνομα της δεύτερης, που αποτελούσε το βασικό εμπόδιο για την ένταξη της Βόρειας Μακεδονίας στους δυτικό-ευρωπαϊκούς θεσμούς (ΝΑΤΟ, Ε.Ε.). Η διαφωνία αυτή υπήρχε από το 1992 έως και το 2018.
Η άνοδος στην πολιτική εξουσία της Βόρειας Μακεδονίας από μια κυβέρνηση διαφορετική από την προηγούμενη με σαφή δυτικό-ευρωπαϊκό προσανατολισμό, οδήγησε στην σταδιακή επιδείνωση των σχέσεων Ρωσίας-Βόρειας Μακεδονίας, καθώς η νέα αυτή κυβέρνηση δεν εξυπηρετούσε τα ρωσικά συμφέροντα στην περιοχή. Αποκορύφωμα αυτής της επιδείνωσης των σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών αποτέλεσε η ολοκλήρωση της συμφωνίας για το ονοματολογικό -συμφωνία των Πρεσπών- μεταξύ Ελλάδας και Βόρειας Μακεδονίας στις 17/6/2018. Απόρροια της επίτευξης αυτής της συμφωνίας αποτέλεσε η ένταξη της δεύτερης στο ΝΑΤΟ αμέσως μετά την κύρωση της συμφωνίας από τα δύο εθνικά κοινοβούλια, ενώ ταυτόχρονα άνοιξε ο δρόμος για τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Βόρειας Μακεδονίας στην Ε.Ε.
Η συμφωνία των Πρεσπών αποτέλεσε την βασική αιτία για την αποτυχία της στρατηγικής της Ρωσίας στην περιοχή, καθώς δεν μπόρεσε τελικά η Ρωσία, ούτε να ασκήσει έλεγχο αποτελεσματικό στην περιοχή, ούτε να περιορίσει την επιρροή της Δύσης και του ΝΑΤΟ στο κράτος αυτό. Έτσι, από τις ήδη λίγες περιοχές που η Ρωσία ήθελε να ενισχύσει την παρουσία της στην περιοχή (Μαυροβούνιο, Σερβία, ΣΔΒ, Βόρεια Μακεδονία), το Μαυροβούνιο και η Βόρεια Μακεδονία εντάχθηκαν άμεσα στο ΝΑΤΟ, καθιστώντας την στρατηγική της Ρωσίας αποτυχημένη.
Συμπεράσματα
Στο σημείο αυτό είναι δυνατόν να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα για τον ρόλο της Ρωσίας στο υποσύστημα των Δυτικών Βαλκανίων και πιο συγκεκριμένα για το πόσο αποτελεσματική ήταν εξωτερική πολιτική της Ρωσίας, αλλά και τα μέσα για την διαμόρφωση και υλοποίηση αυτής.
Παρατηρείται, λοιπόν, πως η ρωσική εξωτερική πολιτική έρχεται σε άμεση συνάρτηση με τις σχέσεις Ρωσίας-Δύσης. Με άλλα λόγια, εάν οι σχέσεις Ρωσίας-Δύσης βρίσκονται σε ύφεση, τότε η Ρωσία δεν ασκεί επιθετική-παρεμβατική πολιτική στα Δυτικά Βαλκάνια, αντίθετα εάν οι σχέσεις των δύο πλευρών είναι τεταμένες, τότε η ρωσική πολιτική στο υποσύστημα των Δυτικών Βαλκανίων μεταβάλλεται και έρχεται σε αντίθεση με την δυτική πολιτική στην περιοχή. Η τελευταία μεταβολή της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στην περιφέρεια των Δυτικών Βαλκανίων σημειώθηκε μετά το ξέσπασμα της Ουκρανικής κρίσης το 2014, γεγονός που επιβεβαιώνει την ανωτέρω παρατήρηση, καθώς καθιστά την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας εξαρτημένη μεταβλητή των σχέσεων Ρωσίας-Δύσης.
Μέσα, λοιπόν, από αυτήν την μεταβολή της πολιτικής της Ρωσίας, η οποία δεν σημειώνεται μόνο στα Δυτικά Βαλκάνια, αλλά αντίθετα σημειώνεται και στην περιφέρειά της -ιδίως στην περίπτωση της Ουκρανίας-, αλλά και σε άλλες περιφέρειες, όπως η Μέση Ανατολή -χαρακτηριστικό παράδειγμα η πολιτική της στην περίπτωση της Συρίας- παρατηρείται πως η Ρωσία, ιδίως μετά το 2014, επιχειρεί να αναβιβάσει την θέση και τον ρόλο της, τόσο στο υποσύστημα των Δυτικών Βαλκανίων, όσο και στην ευρύτερη περιφέρειά της. Βασική επιδίωξη της Ρωσίας είναι να ανακτήσει το κύρος μιας μεγάλης δύναμης και ταυτόχρονα να διαδραματίσει ρόλο αντάξιο μιας μεγάλης δύναμης. Ωστόσο, στο σημείο αυτό παρατηρείται πως η δράση της Ρωσίας είναι περιορισμένη σε όλες τις περιφέρειες στις οποίες επιχειρεί, καθώς η ισχύς της δεν της επιτρέπει να δρα με μεγαλύτερη άνεση. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση των Δυτικών Βαλκανίων.
Για τους ανωτέρω λόγους, η Ρωσία έχει εστιάσει την στρατηγική της στα πεδία εκείνα που διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των ανταγωνιστών της, ιδίως δε, έναντι της Δύσης. Απόρροια αυτού αποτελεί η έμφαση που δόθηκε στην χάραξη της ρωσικής στρατηγικής στο πεδίο της ενέργειας, καθώς εκεί πλέον η Ρωσία έχει πλεονέκτημα. Δεν επικεντρώνεται πλέον στον ανταγωνισμό και στην άσκηση επιρροής μέσω στρατιωτικών μέσων, ιδίως σε περιφέρειες που βρίσκονται μακριά από τα σύνορά της, όπως τα Δυτικά Βαλκάνια, διότι στον στρατιωτικό τομέα το πλεονέκτημα το διαθέτει η Δύση. Η Ρωσία προσπαθεί, λοιπόν, με την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης στρατηγικής, η οποία δίνει έμφαση στην ενέργεια, αλλά και σε άλλες ήπιες μορφές ισχύος, να υπερκεράσει το μειονέκτημά της. Όπως έγινε φανερό στην ανωτέρω ανάλυση η Ρωσία δεν δεσμεύει στρατό στα Δυτικά Βαλκάνια, αντίθετα χρησιμοποιεί κάθε μέσο που διαθέτει -ακόμη και μη συμβατικά- για να προκαλέσει αστάθεια στην περιοχή, γεγονός που την ευνοεί για την άσκησει περαιτέρω επιρροής -χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση Μαυρόβουνίου με την χρήση ασύμμετρων μέσων από πλευράς Ρωσίας.
Παρόλα αυτά κρίνοντας εκ του αποτελέσματος πρέπει να τονιστεί πως η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας στα Δυτικά Βαλκάνια, εάν και ήταν σωστή η έμφαση στις ηπιότερες μορφές ισχύος, κρίνεται αναποτελεσματική. Τόσο η περίπτωση του Μαυροβουνίου, όσο και η περίπτωση της Βόρειας Μακεδονίας αποτελούν απόδειξη για την πλήρη αποτυχία της στρατηγικής της Ρωσίας, καθώς ο βασικότερος ρωσικός στόχος, που ήταν ο περιορισμός της επιρροής του ΝΑΤΟ και η ενίσχυση της ρωσικής επιρροής στα κράτη αυτά, δεν εκπληρώθηκε, καθώς και τα δύο κράτη έγιναν κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ το 2016 και το 2019 αντίστοιχα. Στην περίπτωση της ΣΔΒ, η Ρωσική στρατηγική είχε επιτυχία, ωστόσο με πολύ περιορισμένα θετικά αποτελέσματα για την ίδια. Το βασικότερο επίτευγμα της Ρωσίας, όσον αφορά στην πολιτική της σε σχέση με την ΣΔΒ, είναι η χρηματοδότηση της ΣΔΒ, ούτως ώστε να μην ανανεωθεί η δανειακή σύμβαση της Βοσνίας με το ΔΝΤ. Κατά συνέπεια, στο κομμάτι αυτό υπήρχε ένας μικρός περιορισμός της δυτικής επιρροής στον οικονομικό τομέα. Τέλος, όσον αφορά την ρωσική στρατηγική σε σχέση με την Σερβία αυτή κρίνεται ως η πιο επιτυχημένη, καθώς η Ρωσία έχει καταφέρει να ασκεί πολύ μεγάλη επιρροή στο κράτος αυτό, ενώ συνάμα έχει αποτρέψει την διείσδυση του ΝΑΤΟ, όχι όμως και της Ε.Ε. Εάν και η Σερβία θεωρείται ως η καλύτερη και πιο αξιόπιστη σύμμαχος στην περιοχή, ωστόσο δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι και η Σερβία, χρησιμοποιεί εν μέρει την σχέση αυτή -που σαφέστατα είναι υπαρκτή- με την Ρωσία, για να αποκομίσει, όσο δυνατόν περισσότερα οφέλη από τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις που διεξαγάγει με την Ε.Ε.
Βιβλιογραφία
[1] Barber, C 2015, ‘Russian Economic Foreign Policy in the Balkans’, Academia, πρόσβαση 21 Μαΐου 2019, < https://www.academia.edu/12126574/Russian_Economic_Foreign_Policy_in_the_Balkans >
[2] Bechev, P 2018, ‘Understanding Russia’s influence in the Western Balkans’, Hybrid CoE, πρόσβαση 9 Μαΐου 2019, < https://www.hybridcoe.fi/wp-content/uploads/2018/10/Strategic-Analysis-2018-9-Beshev-.pdf >
[3] Calvocoressi, P 2010, ‘Η Διεθνής Πολιτική μετά το 1945’, τόμος α’, 9η εκδ, Τουρίκη, Αθήνα
[4] Gilpin, R 2004, ‘Πόλεμος και Αλλαγή στη Διεθνή Πολιτική’, 3η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
[5] Kissinger, H 1994, ‘Διπλωματία’ 1st edn, Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, Αθήνα
[6] Kuczyński, G 2019, ‘Russia’s Hybrid Warfare in the Western Balkans’, Warsaw Institute, πρόσβαση 9 Μαΐου 2019, < https://warsawinstitute.org/russias-hybrid-warfare-western-balkans/ >
[7] Leon, A 2013, ‘The Putin Doctrine’. Foreign Affairs, πρόσβαση 8 Μάϊου 2019, < http://www.foreignaffairs.com/articles/139049/leon-aron/the-putin-doctrine >
[8] Mearsheimer, J 2007 ‘Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων’, 1η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
[9] O’ Brien, R, Williams, M ‘Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία Εξέλιξη και Δυναμικές’, 3η εκδ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
[10] Stronski, P & Himes, A 2019, ‘Russia’s Game in the Balkans’, πρόσβαση 24 Μαΐου 2019, < https://carnegieendowment.org/2019/02/06/russia-s-game-in-balkans-pub-78235 >
[11] Waltz, K 2011, ‘Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής’, 1η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
[12] Watson, A 2010, ‘Η Εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας Μια συγκριτική ιστορική ανάλυση’, 4η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
[13] Δημόπουλος, Δ 2018, ‘Η Ρωσική Εξωτερική Πολιτική στα 18 χρόνια παντοδυναμίας Πούτιν’, Huffington Post Greece, πρόσβαση 12 Μαΐου 2019, < https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-rosike-exoterike-politike-sta-18-chronia-pantodenamias-poetin_gr_5aad8405e4b0337adf844335?utm_hp_ref=gr-blogs >
[14] Διαλλά, Α 2009, ‘Η Ρωσία απέναντι στα Βαλκάνια Ιδεολογία και πολιτική στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα’ 1η εκδ, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα
[15] Καραγιάννης, Μ 2010, ‘Η Ρωσία σήμερα’, 1η εκδ , Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
[16] Λιάκουρας, Π 2007, ‘Το κυπριακο - απο τη ζυριχη στη λουκερνη Σε αναζητηση ομοσπονδιακης επιλυσης’, 1η εκδ, Σιδέρης, Αθήνα
[17] Μπόση, Μ 2014, ‘Η διεθνής ασφάλεια στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, οι αραβικές εξελίξεις και η περίπτωση της Συρίας’, 1η εκδ, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα
[18] Μπόση, Μ 2018, ‘Οι όψεις της διεθνούς ασφάλειας’, 1η εκδ, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα
[19] Τσιριγώτης, Δ 2008, ‘Νεοτερη και Συγχρονη Ελληνικη Ιστορια Διεθνεις Σχεσεις και Διπλωματια’, 1η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
[1] Η Σερβία δεν αναγνωρίζει το Κόσσοβο ως ανεξάρτητη κρατική οντότητα, το θεωρεί μέρος της σερβικής επικράτειας. Την θέση αυτή στηρίζει η Ρωσία, σε αντίθεση με την πλειονότητα των κρατών της Δύσης που στηρίζουν την ανεξαρτησία του Κοσσόβου-η Ελλάδα εξαιρείται.
[2] Η Βοσνία/Ερζεγοβίνη αποτελείται από τρεις δημοκρατίες: α) την Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας (ΣΔΒ), β) την Μουσουλμανική Δημοκρατία της Βοσνίας (ΜΔΒ) και γ) την Κροατική Δημοκρατία της Βοσνίας (ΚΔΒ). Η ΜΔΒ και η ΚΔΒ έχουν συγκροτήσει μια συμμαχία ενάντια στην ΣΔΒ για να προωθούνται εντός του κράτους οι δικές του θέσεις και όχι της ΣΔΒ. Ωστόσο, επειδή το πολιτικό σύστημα της Βοσνίας/Ερζεγοβίνης είναι συναινετική δημοκρατία, οι τρεις δημοκρατίες είναι ισότιμες και εναλλάσσονται στην εξουσία, έτσι και η ΣΔΒ διαθέτει κάποιο περιθώριο στην χάραξη και άσκηση πολιτικής, η οποία σε αντίθεση με τις άλλες δύο δημοκρατίες που είναι φιλοδυτική, της ΣΔΒ είναι φιλο-ρωσική. Με άλλα λόγια η Βοσνία/Ερζεγοβίνη αποτελεί μια μικρογραφία της πρώην Γιουγκοσλαβίας.
