Πόσες «επιστημονικές» θέσεις υπάρχουν για την ομοφυλοφιλία;
Δημοσιεύθηκε ένα άρθρο στη HuffPost Greece του κου Βασίλειου Θερμού, παιδοψυχιάτρου και ιερέα, που ασχολείται έντονα τα τελευταία χρόνια με ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου. Το άρθρο θα μπορούσε να αποτελεί απλά ένα παθολογιοποιητικό, ομοφοβικό κείμενο, όπως πολλά άλλα που δημοσιεύονται συχνά. Με μία διαφορά: ο συντάκτης του άρθρου δεν εκφράζει μία απλή άποψη, αλλά μιλά με την επιστημονική του ιδιότητα προσεγγίζοντας δήθεν «επιστημονικά» το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας.
Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, μεταξύ άλλων, ο κος Θερμός:
Θεωρεί ότι η προσωπική αίσθηση και ταυτότητα του σεξουαλικού προσανατολισμού ενός ατόμου επηρεάζεται από το περιβάλλον και αλλάζει ανάλογα με τις συνθήκες (αναφέρει την περίπτωση ενός εφήβου, που μετά από τη συμπεριληπτική στάση μιας ψυχολόγου που μιλούσε για λοατκι+ θέματα στο σχολείο, επηρεάστηκε και βεβαιώθηκε ότι είναι γκέι, αφού «όπως είναι αναμενόμενο, η αίσθηση του Λευτέρη ότι είναι ομοφυλόφιλος, έγινε πλέον πεποίηθηση»)
Συνδέει ευθέως την ομοφυλοφιλία με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, σε μια ευθέως παθολογιοποιητική προσέγγιση. Η επιστήμη και η επιδημιολογία έχουν λύσει εδώ και χρόνια τη διαφορά της απλής ταυτόχρονης εμφάνισης διαφορετικών χαρακτηριστικών ή/και διαταραχών σε ένα άτομο, με την αιτιώδη συσχέτισή τους. Με λίγα λόγια ακόμα και αν ο «Λευτέρης» έχει ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή αυτό καθόλου δε σημαίνει ότι αναιρεί τον ομόφυλο αυτοπροσδιορισμό του. Έχουμε βέβαια πολλές έρευνες που εξηγούν πώς τα νεαρά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα τείνουν να αναπτύσσουν αγχώδεις διαταραχές (μεταξύ αυτών και ιδεοψυχαναγκαστική) ακριβώς λόγω της επίδρασης του στίγματος και της ομοφοβίας. Ο κος Θερμός εδώ σε ένα ευφάνταστο πλοτ τουίστ, ξεχνά τις έρευνες που αφορούν το 2ο και κυρίαρχο ζήτημα, και αντιστρέφει την πορεία των πραγμάτων.
Ολόκληρο το κείμενό του δεν έχει ένα ίχνος πληροφορίας για την επίδραση των διακρίσεων, την ομοφοβία και την ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων μέσα από το πρίσμα των πιο σύγχρονων, έγκυρων και πλέον ελεγμένων επιστημονικών δεδομένων που –εδώ και δεκαετίες πλέον- είναι απολύτως αποπαθολογιοποιητικά. Ακόμα και αν υπήρχαν επιστημονικά στοιχεία που να μας επέτρεπαν να συζητήσουμε την προσέγισή του –έστω και για να την απορρίψουμε, δεν υπάρχει τίποτα πιο αντιδεοντολογικό και αντιεπιστημονικό από το να αποκρύπτει ελεγμένα και έγκυρα δεδομένα ετών που αφορούν το ζήτημα στο οποίο αναφέρεται.
Πάμε όμως τώρα στη μεγάλη εικόνα, πέρα από ένα άρθρο και ένα πρόσωπο. Τα τελευταία χρόνια τα ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου έχουν έρθει έντονα στο προσκήνιο λόγω των θεσμικών, νομοθετικών και κοινωνικών βημάτων που παρατηρούνται. Ταυτόχρονα, παρατηρείται ένα όλο και αυξανόμενο ενδιαφέρον των ειδικών ψυχικής υγείας να μιλούν δημόσια για αυτά τα ζητήματα με την επαγγελματική τους ιδιότητα. Εδώ και 7 περίπου χρόνια που ασχολούμαι πιο συντονισμένα με αυτό το ζήτημα, τις στάσεις δηλαδή των «ειδικών» σε ΛΟΑΚΤΙ+ θέματα, παρατηρώ μία ενδιαφέρουσα εξέλιξη στο δημόσιο λόγο τους τόσο σε ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού όσο και σε ζητήματα ταυτότητας φύλου (σ.σ: εδώ ξεκαθαρίζω ότι όσα περιγράφονται παρακάτω δεν αφορούν βέβαια όλους-ες τους συναδέλφους και τις προσωπικές τους πρακτικές στη δουλειά τους, αλλά τα σημεία του πιο έντονου δημόσιου διαλόγου για το θέμα):
Αρχικά, οι ειδικοί κρατούσαν μια ευθέως παθολογιοποιητική στάση, εντελώς έξω από κάθε επιστημονικό δεδομένο και διεθνή κατευθυντήρια γραμμή: για παράδειγμα o Θάνος Aσκητής μας ενημέρωνε ότι υπάρχουν διαφορετικά είδη λεσβιών και εξηγούσε ότι μια «θηλυκή λεσβία» μπορεί να «αλλάξει», ενώ πλειάδα ειδικών έλεγε ότι «η επιστήμη δεν έχει καταλήξει» στο ζήτημα της ομόφυλης γονεϊκότητας, παρασύροντας μέχρι και τον τότε πρωθυπουργό, Α. Τσίπρα, σε μία ίδια δήλωση που τον άφηνε εκτεθειμένο απέναντι σε όλα τα επιστημονικά δεδομένα του δυτικού κόσμου.
Ταυτόχρονα, η Ελληνική Παιδοψυχιατρική Εταιρεία (με κύριους εκπροσώπους στο δημόσιο λόγο της τους Θερμό, Προκοπάκη, Σουμάκη), λίγο πριν την ψήφιση της ΝΑΤΦ εξέδωσε ένα τόσο ακραία τρανσφοβικό και αντιεπιστημονικό δελτίο τύπου, που έκανε εξειδικευμένους συναδέλφους από το εξωτερικό να επικοινωνούν μαζί μας ενοχλημένοι για τη διάδοση της αντιεπιστημονικότητας, αλλά και την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία να κρατά αποστάσεις εκδίδοντας άλλο δελτίο τύπου, με τελείως διαφορετική ρητορική. Σε εκείνη την περίοδο υπήρχαν και κάποιοι δημόσιοι διαξιφισμοί με επιχειρήματα, όπως για παράδειγμα η συνάντησή μου με την κα Προκοπάκη σε εκπομπή ιδιωτικού καναλιού. Λίγο καιρό μετά, το απόσπασμα της συζήτησής μας, όπως και άλλων σχετικών συναντήσεων, διαγράφηκαν από το you tube όπου είχαν ανέβει, μετά από αίτημα «κάποιου από τους εικονιζόμενους», όπως αναφέρεται στην εν λόγω πλατφόρμα. Το αίτημα προφανώς δεν ήταν δικό μου. Ενδεικτικά να πω ότι ομιλία και άρθρα της κας Προκοπάκη χρησιμοποιήθηκαν από βουλευτές της Χρυσής Αυγής κατά τη συζήτηση της ΝΑΤΦ στη βουλή, ως επιστημονικές θέσεις που εξηγούσαν την καταψήφιση του νομοσχεδίου εκ μέρους τους.
Όσο η διάχυση της επιστημονικής πληροφορίας προχωρούσε, (τόσο με την περαιτέρω γνωστοποίηση της κατάργησης της «Διαταραχής Ταυτότητας Φύλου» στις τότε εκδόσεις των διαγνωστικών εγχειριδίων όσο και με τις αντιδράσεις της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και κάποιων ειδικών που αρθρώναμε καταδικαστικό λόγο απέναντι στην αντιεπιστημονικότητα), η ρητορική των σχετικών κύκλων επαγγελματιών άλλαξε. Παρέμεινε βέβαια η ομοφοβία, αμφιφοβία και τρανσφοβία στα λόγια τους, άρχισαν όμως να μη χρησιμοποιούν εκφράσεις που θα μπορούσαν εύκολα να τους οδηγήσουν στο αντίστοιχο πειθαρχικό όργανο των Συλλόγων τους. Ταυτόχρονα, συμπεριέλαβαν στις παρουσιάσεις τους τις διεκδικήσεις της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας για αποπαθολογιοποίηση, παρουσιάζοντάς τες ως ακραίες φωνές (και όχι υπερασπιστικές των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων), σε μία απόπειρα να δείξουν ότι η δική τους στάση ήταν ανάλογη μιας μετριοπαθούς, επιστημονικής θέσης. Η αντιεπιστημονικότητά τους βέβαια παρέμενε, καθώς όποτε ρωτούνταν -από όσες ψυχολόγους ήμασταν παρούσες σε σχετικές ημερίδες και συνέδρια και γνωρίζουμε καλά το αντικείμενο- για όλα τα επιστημονικά δεδομένα που ισχύουν σε όλο το δυτικό κόσμο αλλά εκείνοι δεν τα ακολουθούν, μας απαντούσαν ότι έχουν δικαίωμα στην έκφραση διαφορετικών επιστημονικών απόψεων.
Με λίγα λόγια η δημόσια στάση τους συμπυκνώνεται ως εξής: δεν αναφέρονται στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ως ψυχικά ασθενή λόγω της ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητάς τους, ούτε προτείνουν ευθέως θεραπείες μεταστροφής, αλλά ολόκληρη η προσέγγιση, η ρητορική και η πρακτική τους ενισχύει τις διακρίσεις, συνδέει τις ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτότητες με παθολογίες και εντείνει το στίγμα.
Τη συνέχιση αυτής της στάσης τους βέβαια, την εξυπηρετεί ιδανικά το νομοθετικό σύστημα της Ελλάδας σε σχέση με τη δεοντολογία των ειδικών ψυχικής υγείας. Οι σύλλογοι των σχετικών επαγγελμάτων ουσιαστικά δεν υπάρχουν, όσοι υπάρχουν δεν είναι καθόλου επιμορφωμένοι και ευαισθητοποιημένοι σε αυτά τα ζητήματα και πολλοί δεν προβλέπουν καν την υποχρεωτική συμμετοχή των επαγγελματιών σε αυτούς για την απόκτηση άδειας άσκησης επαγγέλματος, άρα δεν μπορούν να επιβάλλουν και πειθαρχικές κυρώσεις. Υπάρχει ένα γραφείο στο Υπουργείο Υγείας για καταγγελίες κακών πρακτικών, σε περίπτωση παραβίασης του κώδικα δεοντολογίας, αλλά ο ίδιος ο κώδικας παραμένει εξαιρετικά ασαφής και βέβαια δεν αναφέρεται πουθενά στα ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα.
Το πρώτο σύντομο άρθρο μου για το θέμα δημοσιεύτηκε στο Antivirus στις αρχές του 2015, δεχόμενη «συμβουλές» να μην κατονομάζω συναδέλφους που κάνουν κατάχρηση της εξουσίας τους για να αναπαράγουν εν γνώσει τους αντιεπιστημονικό λόγο. Σχετικές δημόσιες συζητήσεις με ειδικούς ψυχικής υγείας είχαν γίνει και νωρίτερα. Τώρα, το 2019, συζητάμε ακόμα τα ίδια ζητήματα και κάτι μου λέει ότι έχουμε δρόμο μπροστά μας.
Εδώ και ένα χρόνο, στο πλαίσιο της δουλειάς μας στο Orlando LGBT+ διενεργούμε την Πρώτη Πανελλήνια Έρευνα για τις Στάσεις, τις Αντιλήψεις και τις Πρακτικές των Ειδικών Ψυχικής Υγείας. Άτομα σπάνε την ανωνυμία τους στα ερωτηματολόγια, λέγοντάς μας ότι θέλουν να επικοινωνήσουμε μαζί τους γιατί χρειάζονται να συζητήσουν τα όσα κακοποιητικά άκουσαν στην ψυχοθεραπεία τους. Τα πρώτα αποτελέσματα που έχουμε στα χέρια μας δεν είναι ευχάριστα και πρόκειται να παρουσιαστούν στην Αθήνα το επόμενο διάστημα. Μπορείτε να τη συμπληρώσετε, και να συνεισφέρετε στη διάχυση της πληροφορίας εδώ.
Αντί επιλόγου, θα κλείσω με δυο-τρεις ανώνυμες μαρτυρίες, όπως καταγράφονται σε κάποια από αυτά τα ερωτηματολόγια, που δείχνουν όλη την απόσταση ανάμεσα σε έναν ανοιχτό, υποστηρικτικό επαγγελματία και το αντίθετο:
«Άκρως κακοποιητική και τραυματική εμπειρία (…). Ενοχοποιήθηκα για ό,τι μου συνέβη και παθολογιοποιήθηκε η εμπειρία μου, πείστηκα ότι έχω πρόβλημα για το οποίο χρειάζομαι κι άλλη θεραπεία, ποτέ δεν αναγνωρίστηκε το βίωμα μου σαν θέμα σεξουαλικού προσανατολισμού από τον ψυχοθεραπευτή μου, παρά μόνο σαν προβληματική και «ανορίωτη» συμπεριφορά».
«Υποστήριζε πως ο σεξουαλικός προσανατολισμός μπορεί να αλλάξει και με «ενθάρρυνε» να σκεφτώ τον εαυτό μου σε σχέσεις με άτομα του άλλου φύλου, παρότι εγώ ήμουν πολύ ξεκάθαρος και σαφής στο ότι δεν με ενδιαφέρει να αλλάξω το σεξουαλικό μου προσανατολισμό.»
«Υπήρχε αυτονόητη αναγνώριση του δικαιώματός μου στον αυτοπροσδιορισμό και αγάπη, και ανοιχτά η παραδοχή από μέρους της ότι δεν γνωρίζει αρκετές παραμέτρους. Ήταν εμφανές ότι παράλληλα με τη δουλειά μας μπήκε στη διαδικασία επιμέρους εκπαίδευσης.»
