Το έθιμο του Μάρτη (βραχιόλι) στη περιοχή των Βαλκανίων

Μάρτης αποκαλείται το έθιμο σύμφωνα με το οποίο φτιάχνουμε από κόκκινο και άσπρο σχοινάκι ή κλωστές ένα βραχιόλι και το φοράμε την 1η Μαρτίου.

Σύμφωνα με τον Νικόλαο Γ. Πολίτη, πατέρα της ελληνικής Λαογραφίας, ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες μια καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και μια σκουντουφλιάρα και θυμώδισσα που πάντα κλαίει. Όταν ο Μάρτης πάει στη γελαστή γίνεται και ο καιρός γελαστός και όταν πάει στη σκουντουφλιάρα ο καιρός χαλάει. Γι΄αυτό και τα πολλά, διαφορετικά επίθετα που του αποδίδονται όπως Κλαψόγελος, Καψομάρτης, Πεντάγνωμος, Γδάρτης, Ανοιξιάτης, Παλαβιάρης.

Ο Μάρτης ή Μαρτιά είναι ένα παμπάλαιο έθιμο με βαλκανική διασπορά. Oι ιστορικοί και οι λαογράφοι εκτιμούν πως οι ρίζες του βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή, την κρόκη, στο δεξί τους χέρι και στο αριστερό τους πόδι.

Κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, μόλις οι μύστες περνούσαν τη γέφυρα που οδηγούσε προς τη θάλασσα, λάμβανε χώρα μια ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα εκδήλωση. Ήταν γνωστή ως κρόκωσις, από το μυθικό Κρόκωνα, τον πρώτο κάτοικο της περιοχής, οι απόγονοι του οποίου είχαν το προνόμιο να δένουν μια μάλλινη κρόκη, μια πορφυρή κορδέλα, γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι κάθε μύστη. Σύμφωνα με το λεξικό, το ουσιαστικό κρόκη σημαίνει το υφάδι, το νήμα που περνάει από το στημόνι ενός αργαλειού μαζί με τη σαΐτα. Ας μη λησμονούμε πως το πλέξιμο κατείχε ιδιαίτερη θέση στην αρχαία ελληνική κοινωνία και μυθολογία από το μύθο της Αράχνης μέχρι και τον πρότυπο της Πηνελόπης στην Οδύσσεια.

Η Μαρτιά είναι ένα έθιμο σύμφωνα με το οποίο αυτοί που φορούν το Μάρτη, δηλαδή το βραχιόλι, κυρίως τα μικρά παιδιά, προστατεύονται είτε από ασθένειες γενικά ή από τον ήλιο της Άνοιξης. Η παράδοση αναφέρει χαρακτηριστικά πως τα παιδιά φορούν το Μάρτη «για να μην τα κάψει ο ήλιος» / για να «μην τα μαυρίζει ο ήλιος» ή για να «μην τα πιάνει το μάτι». Συμβολικά, το λευκό και το κόκκινο χρώμα τα συναντάμε συχνά στη δεισιδαιμονία όταν είναι να αποτρέψουμε κάποιο κακό.

Κάτι ανάλογο μνημονεύεται και από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ο Αρτεμίδωρος στα «Ονειροκριτικά» συσχετίζει τους διάφορους στεφάνους των μαγισσών, ο Βιργίλιος στα «Βουκολικά» αναφέρει πολύχρωμους μίτους περιδεμένους τρεις φορές σε εικόνα ερωμένου για να σαγηνέψουμε όποιον επιθυμούμε. Ο Πετρώνιος αναφέρει όμοιες μαγγανείες, όπου δένουμε πολύχρωμο στήμονα στον τράχηλο. Οι Βυζαντινοί αναφέρουν τη χρήση βαμμένης κλωστής κατά της βασκανίας.

Εκτός από την Ελλάδα, το έθιμο εορτάζεται και στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες. Στη Βουλγαρία αποκαλείται мартеница, Μαρτενίτσα, στη Ρουμανία mărțișor, Μαρτσισόρ, στα Σκόπια мартинка‎, Μάρτινκα και στην Αλβανία Βερόρε. Η παράδοση λέει πως οι λαοί των Βαλκανίων φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Άλλοι πάλι δένουν το Μάρτη σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τοποθετούν το βραχιόλι κάτω από μια πέτρα και αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι ιδιαίτερα καλή.

Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται Μαρτενίτσα. Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα όπως την αποκαλούν), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη.

Η Baba Marta είναι το όνομα μιας μυθικής φιγούρας που φέρνει μαζί της το τέλος του κρύου χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Η ομώνυμη γιορτή της γιορτάζεται στη Βουλγαρία την 1η Μαρτίου με την ανταλλαγή και της μαρτενίτσας. Η λαϊκή παράδοση της Μπάμπα Μάρτα είναι επίσης παρούσα στη νότια και ανατολική Σερβία.

Σε άλλες περιοχές της Βουλγαρίας κατασκευάζουν δυο κούκλες, μια αρσενική και μια θηλυκή, που τις αποκαλούν Pizho και Penda (βουλγαρικά: Пижо и Пенда). Ο Pizho, η αρσενική κούκλα, είναι συνήθως από λευκό μαλλί. Η Penda, η γυναικεία κούκλα, διακρίνεται από τη φούστα της και συνήθως είναι κόκκινη.

Τα κόκκινα και λευκά υφαντά συμβολίζουν την επιθυμία για καλή υγεία και αποτελούν τον εορτασμοί της επερχόμενης άνοιξης και της νέας ζωής. Ενώ το λευκό χρώμα συμβολίζει την αγνότητα, το κόκκινο είναι το σύμβολο της ζωής και του πάθους και έτσι ορισμένοι εθνολόγοι πιστεύουν ότι το έθιμο θα μπορούσε να υπενθυμίζει στους ανθρώπους το συνεχή κύκλο της ζωής και του θανάτου. Η Μαρτενίτσα είναι επίσης ένα τυποποιημένο σύμβολο της Μητέρας Φύσης, το λευκό που συμβολίζει την καθαρότητα του λιωμένου χιονιού και το κόκκινο του ήλιου, το οποίο γίνεται όλο και πιο έντονο καθώς η άνοιξη εξελίσσεται. Αυτοί οι δύο φυσικοί πόροι είναι η πηγή της ζωής. Συνδέονται επίσης με τις αρσενικές και θηλυκές αρχές και με την ανάγκη για ισορροπία στη ζωή.
Η Μαρτενίτσα λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού σαν φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.

Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία Μαρτσισόρ. Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει το Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας.

Στη Ρουμανία σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θεός Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε όμως ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια μέρα, ένας νεαρός μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέρνοντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

Στην Ελλάδα, όπως αναφέραμε παραπάνω, το έθιμο αν και από την εποχή των Ελευσίνιων Μυστηρίων, το συναντάμε μέχρι τις ημέρες μας. Παραμονή της πρώτης του Μαρτίου τα παιδιά αλλά και πολλοί μεγάλοι ετοιμάζουν τα βραχιολάκια τους πλεγμένα από κόκκινη και λευκή κλωστή και τα φορούν στο χέρι τους μέχρι την Ανάσταση. Η παράδοση θέλει να τα καίνε στη λαμπάδα της Λαμπρής ενώ σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, τα αφήνουν στα κλαδιά για να τα πάρουν τα χελιδόνια.