Με όλες τις της καταστροφές σε ζωές και χρήμα, τουλάχιστον η πανδημία του κορωνοϊού εμπλούτισε την ζωή μας με νέες θεωρίες συνωμοσίας.
Αρχικώς αυτές αφορούσαν στην προέλευσή του: ήταν φυσικός ιός που μεταφέρθηκε στον άνθρωπο από νυχτερίδες μέσω παγκολίνων, ή προϊόν εργαστηρίου που ξέφυγε από ατύχημα; Ήταν βιολογικό όπλο των ΗΠΑ εναντίον της Κίνας, ή της Κίνας εναντίον των ΗΠΑ; Είναι πραγματικά επικίνδυνος, ή πρόφαση εκφασισμού μέσω μάσκας και περιορισμών; Και έγιναν ακόμη πιο ευφάνταστες όταν βγήκαν τα πρώτα εμβόλια, εμπλέκοντας τον Μπιλ Γκέιτς, τσιπάκια και το... 5G.
Παραλλήλως, και χάρη στα κοινωνικά δίκτυα, πολεμιστές του πληκτρολογίου ανέλαβαν τον ιερό αγώνα: «υποψιασμένοι» εναντίον «προβάτων» και «ορθολογιστές» εναντίον «ψεκασμένων». Οι εκατέρωθεν ανταγκλήσεις έγιναν τόσο μοχθηρές που φίλοι και συγγενείς έκοψαν σχέσεις σε έναν παγκόσμιο εμφύλιο–αν μπορούμε να υιοθετήσουμε ένα τέτοιο οξύμωρο σχήμα–και οχυρώθηκαν έτι περαιτέρω πίσω από τις θέσεις του.
Βλέποντας το αδιέξοδο της τακτικής του δημοσίου εξευτελισμού των «ψεκασμένων», η αντιμετώπισή τους έγινε πιο λεπτή: «Πώς να μιλάτε σε συνωμοσιολόγους – και να παραμείνετε ευγενείς», συμβουλεύει το ΜΙΤ, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνοδεύει σχετικό εγχειρίδιο με βοηθητικά σχηματάκια:
Αν και σαφώς βελτιωμένη, αυτή η προσέγγιση και πάλι εδράζεται στην παραδοχή ότι οι συνωμοσιολόγοι είναι εκ προοιμίου παραπλανημένοι εξαιτίας ψυχολογικών, μορφωτικών και διανοητικών ελλείψεών τους. Αντί για προσβολές, υιοθετεί ένα προσεκτικό πατρονάρισμα για να τους πάρει σαν παιδάκια από το χεράκι και να τους βγάλει προσεκτικά από την πλάνη τους, χωρίς όμως να τους θέσει αντιμέτωπους με τις ελλείψεις τους για να μην πεισμώσουν. Είναι δηλαδή διπλά υποτιμητική, αφού εκτός από παραπλανημένους τους θεωρεί και οριστικά ανίκανους για ορθολογικό διάλογο.
Είναι προφανές ότι πολυάριθμες «θεωρίες συνωμοσίες» στερούνται βάσης, συνεπώς η πίστη σε αυτές πράγματι συνιστά πλάνη. Εάν όμως θέλουμε να εξασφαλίσουμε αφενός την ακεραιότητά μας απέναντι στην αλήθεια, και αφετέρου μια στοιχειωδώς αξιοπρεπή στάση απέναντι στους συμπολίτες μας, πρέπει να απαντήσουμε σε δύο κρίσιμα ερωτήματα:
-Είναι όλες οι «θεωρίες συνωμοσίας» εκ προοιμίου εσφαλμένες;
-Τυχόν πίστη έστω και σε εσφαλμένες θεωρίες, οφείλεται αποκλειστικώς και μόνον σε λογικά σφάλματα των πιστών τους;
Ας ξεκινήσουμε από λίγη ορολογία...
Η θεωρία της «θεωρίας συνωμοσίας»
Η κληρονομιά του Πόπερ
Ο όρος «θεωρία συνωμοσίας» συναντάται στο αγγλοσαξωνικό ποινικό δίκαιο τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα, ως τεχνικός όρος χωρίς άλλη αξιολογική χροιά (βλ. «conspiracy theory»). Μπορούμε όμως να ανιχνεύσουμε την υποτιμητική του έννοια σεδιάλεξη του Καρλ Πόπερ στην Οξφόρδη το 1948. Άρχισε δε να παγιώνεται με αυτήν την έννοια από το 1952, όταν ο Πόπερ ενσωμάτωσε την διάλεξη αυτή στην δεύτερη έκδοση του έργου του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (Α’ έκδοση: 1945).
Ο Πόπερ στον Β’ τόμο παραφράζει τον νομικό όρο και εισάγει την «θεωρία συνωμοσίας της κοινωνίας», ή ορθότερα την «συνωμοτική θεωρία της κοινωνίας» (the conspiracy theory of society), διατυπώνοντας την άποψη ότι στον σύγχρονο κόσμο οι Ομηρικοί θεοί αντικαθίστανται στο συλλογικό ασυνείδητο από πανίσχυρες μυστικές συνωμοτικές ομάδες.
Αφορμή της συζήτησης είναι η επίθεση που εξαπολύει στην «χυδαία Μαρξιστική θεωρία συνωμοσίας» των μαρξιστών της εποχής, οι οποίοι θεωρεί ότι ξέχασαν τα λεπτά διδάγματα του Μαρξ. Η καινοτομία του είναι ότι ξεφεύγει από τις τετριμμένες συνωμοσίες, π.χ. για μια ληστεία βενζινάδικου, και επικεντρώνεται σε συνωμοσίες «ισχυρών ανθρώπων ή ομάδων».
Ενώ ο Πόπερ δέχεται την ύπαρξη συνωμοσιών, δεν δέχεται την εν γένει αποτελεσματικότητά τους στο να επιφέρουν το σκοπούμενο αποτέλεσμα. Συνεπώς, το να τις λαμβάνουμε υπόψη στην κοινωνική και ιστορική μας ανάλυση αντιστοιχεί σε δεισιδαιμονία.
Η παρέμβαση του Πόπερ εντασσόταν σε ένα νέο ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο διερευνούσε όχι συνωμοσίες, αλλά όσους ασχολούνταν με την έρευνά τους. Αυτή η μεταέρευνα εστίαζε σε λογικές ασυνέπειες των «θεωριών συνωμοσίας», αποδίδοντας στους «συνωμοσιολόγους» παραλογισμό, δεισιδαιμονία, προλήψεις, προκαταλήψεις και παράνοια. Σήμερα δε, θεωρούνται προϊόν προβληματικού ψυχισμού και δεν αξιολογούνται βάσει της αντικειμενικής πραγματικότητας.
Η κληρονομιά της δολοφονίας Κένεντι
Δεύτερο κομβικό σημείο της «συνωμοσιολογίας» ήταν η δολοφονία Κένεντι (1963). Το καθαυτό γεγονός, η επακόλουθη εκτέλεση του κυρίου υπόπτου (Λη Χάρβεϋ Όσβαλντ) από γνωστό μαφιόζο (Τζακ Ρούμπι) ενώ ευρίσκετο στα χέρια της αστυνομίας, καθώς και η Έκθεση της Επιτροπής Γουόρεν (1964) που απέδιδε τα τραύματα του Προέδρου Κένεντι και του Κυβερνήτη Connally σε μια και μοναδική «μαγική σφαίρα», κάθε άλλο παρά απαντούσαν στα φλέγοντα ερωτήματα που ταλάνιζαν τον τραυματισμένο αμερικανικό λαό.
Καθώς πολλοί ανεξάρτητοι ερευνητές άρχισαν να αναδεικνύουν κενά της Έκθεσης Γουόρεν, σε άρθρα αλλά και σε βιβλία που έκαναν μαζικές πωλήσεις, παρουσιάσθηκε επιτακτική ανάγκη όλοι αυτοί να αντιμετωπισθούν επικοινωνιακά (Σημ.: Οι φαινομενικά απίστευτοι χαρακτήρες της ταινίας JFK του Όλιβερ Στόουν, είναι πιστές απεικονίσεις πραγματικών προσώπων).
Οδηγίες για την αντιμετώπισή αυτών των αναλυτών δόθηκαν το 1967 από την CIA με το περίφημο εσωτερικό έγγραφο 1035-960, το οποίο έκανε εκτενή αναφορά στις εν λόγω δημοσιεύσεις, προτείνοντας τακτικές αντίκρουσης των «θεωριών συνωμοσίας» (conspiracy theories), των συνωμοσιολόγων (conspiracy theorists) και της «συνωμοσιολογίας» (conspiracy talk).
Μεταξύ αυτών ήταν «να συζητείται το πρόβλημα της δημοσιότητας με συνδεδεμένες και φιλικές επαφές της ελίτ (ειδικώς με εκδότες και πολιτικούς)», και να χρησιμοποιούνται βιβλιοκριτικοί και αρθρογράφοι ως προπαγανδιστές (propaganda assets) εναντίον όσων αμφισβητούσαν την Επιτροπή Γουόρεν. Ονομαστικός κατάλογος των «συνωμοσιολόγων» δινόταν σε παράρτημα.
Χωρίς να μπορούμε να επιβεβαιώσουμε σε ποιο βαθμό, ευλόγως μπορούμε να υποθέσουμε ότι η CIA θα επιχείρησε να υλοποιήσει αυτές τις οδηγίες, ενδεχομένως κινητοποιώντας το διαθέσιμο σ’ εκείνη δίκτυο εκδοτών και δημοσιογράφων που αποκάλυψε τοπόρισμα της Επιτροπής Church. Ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα αναζήτησης των σχετικών όρων από βιβλία, όπως αυτά παρέχονται από την Google (βλ. εικόνα).
Είναι όμως σαφές ότι παρότι ο όρος προϋπήρχε (π.χ. με την νομική του έννοια), ούτε ευρέως δημοφιλής ήταν, ούτε ιδιαιτέρως υποτιμητικός. Η χρήση του, ιδίως στον «πληθυντικό αγενείας», αυξάνει αφενός μετά τον Πόπερ, αλλά πολύ περισσότερο μετά την δολοφονία Κένεντι.
Σήμερα, ως όρος βρίσκει το πιο κοντινό του συνώνυμο στην «παράνοια» και χρησιμεύει στο να τερματίσει μια συζήτηση προτού καν αυτή ξεκινήσει, απονομιμοποιώντας εκ προοιμίου μια αντισυμβατική θέση, χωρίς να εξετάσει τα υπέρ και τα κατά της. Στην καθομιλουμένη, ο όρος έχει τόσο πολυχρησιμοποιηθεί που έχει πλέον απωλέσει το οποιοδήποτε σημασιολογικό του περιεχόμενο και δεν συνιστά παρά μια συγκεκαλυμμένη προσβολή.
Εκ προοιμίου ψευδείς;
Είναι αλήθεια ότι πολλές «θεωρίες συνωμοσίας» υποφέρουν από θεμελιώδη λογικά σφάλματα, για να μην μιλήσουμε για έλλειψη έρευνας που θα είχε βοηθήσει όσους τις πιστεύουν να προχωρήσουν παρακάτω. Κι εγώ έπιανα τον εαυτό μου να εκνευρίζεται με την θεωρία των chemtrails (όθεν και οι «ψεκασμένοι»), πίσω από την οποία δεν έβλεπα τίποτα το αξιόπιστο. Ή τα συμπεράσματα του αντιεμβολιαστικού κινήματος, την θεωρία για την φάρσα της προσελήνωσης, τις θεάσεις ΑΤΙΑ, τους κινδύνους του 5G, ή την θεωρία της επίπεδης Γης, την οποία οι οπαδοί της αποδεικνύουν με χρήση... GPS!
Στα καθ’ ημάς, ιδιαιτέρως δημοφιλής ήταν η θεωρία για την περιβόητη «δήλωση Κίσινγκερ» περί ελληνικής γλώσσας, και που έφτασε να αναπαραχθεί από τον Λάκη Λαζόπουλο στο Αλ Τσαντίρι του Alpha (ως πηγή της ο π. Μεταλληνός ανέφερε τον Παύλο Μπακογιάννη, ενώ η Λιάνα Κανέλλη την Turkish Daily News).
Επίσης, μετά την κρίση του 2008 θέριεψαν οι θεωρίες περί συμμετοχής «των Ρότσιλντ» στην ίδρυση της Τραπέζης της Ελλάδος, ή της «εξαφάνισης» των αποθεμάτων χρυσού, και οι οποίες έφτασαν να αναμεταδοθούν στο «Κουτί της Πανδώρας» από κρατικό κανάλι! Τις θεωρίες αυτές αντέκρουσα σε άρθρο (Τράπεζα της Ελλάδος: μεταξύ συνωμοσιολογίας και ιστορίας) βασισμένο σε πρωτογενή έρευνα στα κλειστά αρχεία της ΤτΕ στον Χολαργό, για το βιβλίο μου «Το Χρήμα στην Ελλάδα».
Τούτων ρηθέντων, το αναλυτικό πλαίσιο του Πόπερ, παρότι κομψό, είναι βασισμένο σε λογικές παραδοχές και όχι σε εμπειρική ανάλυση. Και όπως έδειξαν οι μη Ευκλείδειες γεωμετρίες, λεπτές διαφοροποιήσεις των αρχικών παραδοχών ενός θεωρητικού συστήματος μπορούν να αλλάξουν άρδην το τελικό συμπέρασμα.
Ο Πόπερ επιτίθεται στους Μαρξιστές λέγοντας ότι εκχυδαΐζουν τον Μαρξ με την άποψη ότι «όλα είναι προϊόν συνωμοσίας». Όμως και ο αντίλογος του Ποπερ έχει εκχυδαϊσθεί από τους επιγόνους του κατά το: «τίποτα δεν είναι προϊόν συνωμοσίας». Λεπτή η διαφορά, όμως αυτή η διασταλτική ερμηνεία της Ποπεριανής οπτικής απορρίπτει συλλήβδην κάθε «θεωρία συνωμοσίας», ακόμη και τις αληθείς. Και δεν βοηθά καθόλου το ότι τον Καρλ Πόπερ μνημονεύει ως μέγιστη πνευματική επιρροή ο δισεκατομμυριούχος Τζωρτζ Σόρος, ο οποίος βάφτισε την ΜΚΟ του «Ίδρυμα Ανοιχτής Κοινωνίας», μέσω της οποίας έχει ενεργά συμμετάσχει στην κοινωνική αλλαγή σε πλείστα κράτη.
Κατά την διασταλτική Ποπεριανή λογική π.χ., μεταξύ των μεγαλύτερων «ψεκασμένων» ήταν ο Πλούταρχος (Καίσαρ) και ο Σουετόνιος (Divus Julius) που περιέγραψαν την συνωμοσία για την δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα από μια ομάδα συγκλητικών. Πράγματι, οι συνωμοσίες, από την δολοφονία του Καίσαρα, μέχρι συναδελφικά μαχαιρώματα στον χώρο εργασίας, είναι κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας. Πάμπολλες όχι μόνον έχουν τελεσφορήσει, αλλά και έχουν αλλοιώσει την κοινωνία και την ιστορία με τρόπο που σαφώς αξίζει την μελέτη ιστορικών και κοινωνιολόγων.
Και ας ισχυρισθούν με σοβαρότητα οι επίγονοι του Πόπερ ότι η συνωμοσία των Απριλιανών είναι «θεωρία», ή ότι το πραξικόπημα του ’67 δεν είχε συνέπειες.
Επιπλέον, να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν είναι όλες οι συνωμοσίες «σκοτεινές». Συνωμότες ήταν ο Ρήγας Φεραίος, και αργότερα οι Φιλικοί που άλλαξαν το πρόσωπο της Ελλάδας, των Βαλκανίων και της Μ. Ανατολής. Συνωμοτικά έδρασε ο Παύλος Μελάς στην Μακεδονία απέναντι σε Τούρκους και Βουλγάρους, συνωμοτικά έδρασε και ο Άρης Βελουχιώτης πολεμώντας τα γερμανικά στρατεύματα σε όλην την Ελλάδα. Ελαφρύ ας είναι το χώμα που σκεπάζει όλους αυτούς τους συνωμότες.
Συνοψίζοντας, συνωμοσίες έχουν γίνει, γίνονται, και θα συνεχίσουν να γίνονται. Και πολλές από αυτές είχαν και θα έχουν μετρήσιμο αποτέλεσμα στο ιστορικό γίγνεσθαι.
Το ζητούμενο στην ιστορική ή πολιτική μας ανάλυση είναι η αναγνώριση των «ψευδών θετικών», που οδηγούν σε κυνήγι φαντασμάτων, αλλά και των «ψευδών αρνητικών», που οδηγούν σε άγνοια πραγματικών συνωμοσιών, άρα σε πολιτική αφέλεια.
Προβλήματα των θεωριών συνωμοσίας
Η απαίτηση μυστικότητας
Ένα σύνηθες επιχείρημα για να καταρριφθεί εκ προοιμίου κάθε «θεωρία συνωμοσίας», είναι ότι ένα μυστικό είναι αδύνατον να κρατηθεί όταν εμπλέκονται πολλοί.
Κι όμως μυστικό κρατήθηκε το Σχέδιο Μανχάταν, το οποίο έφτασε να απασχολεί 130.000 εργαζομένους, διάσπαρτους σε όλες τις ΗΠΑ, πολλοί εκ των οποίων εργαζόμενοι σε ιδιώτες υπεργολάβους. Όπως έλεγε εργαζόμενος της Union Carbide στο Oak Ridge:
«Εδώ, δεν ξέρω τι διάολο κάνω εκτός από το να κοιτάζω σε ένα ―- και να γυρνάω ένα ―- δίπλα σε ένα ―-. Δεν ξέρω τίποτα γι’ αυτό και δεν έχω κάτι να πω» (Life 9/9/1946).
Και αυτό ήταν μετά την Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, όταν η ατομική βόμβα δεν ήταν πλέον μυστικό. Πολλά από τα μυστικά του σχεδίου έμειναν επτασφράγιστα, μέχρι τον πλήρη αποχαρακτηρισμό που έλαβε χώρα το 1995!
Αντιστοίχως, η εφεύρεση του πρώτου υπολογιστή, του Colossus, που χρησιμοποιήθηκε από το 1943 για να σπάσει την κρυπτογράφηση των γερμανικών μηχανών Enigma, έμεινεεπτασφράγιστο μυστικό από τους 12.000 εργαζόμενους στο Bletchley Park. Μόνο το 1976 σε μια ομιλία στο Λος Άλαμος έγινε απλή αναφορά στην ύπαρξή του, ενώ η συσχέτισή του με την αποκρυπτογράφηση των γερμανικών κωδικών και ο αποχαρακτηρισμός τεχνικών κειμένων έγινε από την βρετανική κυβέρνηση... το 2000. Πρώην εργαζόμενοι έφτασαν να θάψουν τους συζύγους του σε βαθιά γεράματα, χωρίς ποτέ να τους έχουν εκμυστηρευθεί την εργασία τους κατά την διάρκεια του πολέμου!
Όταν οι εργασίες διαμερισματοποιούνται και όταν επικρέμαται η απειλή βίας, τότε τα μυστικά μπορούν να κρατηθούν. Όχι πάντοτε, αλλά αρκετά συχνά.
Απίστευτες (κι όμως αληθινές)
Ένα άλλο πρόβλημα των θεωριών συνωμοσίας είναι ότι είναι απίστευτα ευφάνταστες, ακόμη κι όταν είναι αληθινές.
Κάποτε είχα αναφέρει σε Γάλλο συνάδελφο την χρηματοδότηση της μοντέρνας τέχνης από την CIA, μεταφέροντάς του επιγραμματικά τα ευρήματα του βιβλίου της Frances Stonor Saunders, για το οποίο μάλιστα είχα δημοσιεύσει και μια βιβλιοκριτική στο Άρδην. Υπέθεσα ότι ως επιστήμονας θα μπορούσε να αφομοιώσει και να αξιολογήσει μια ψυχρή παράθεση γεγονότων, όμως η αντανακλαστική του αντίδραση ήταν: «αυτά είναι θεωρίες συνωμοσίας!!!» (τα θαυμαστικά στο... πρωτότυπο).
Καθώς ενημερωνόταν με newsfeed από μεγάλα ΜΜΕ, μου το απέκλεισε να κάτσει να διαβάσει ολόκληρο βιβλίο. Ευτυχώς η Saunders είχε κάνει και ένα ντοκιμαντέρ, όπου τα πρώην στελέχη της CIA διηγούντο με περηφάνια ότι πράγματι χρηματοδότησαν την μοντέρνα τέχνη. Τότε μόνον ο συνάδελφός μου αποδέχθηκε την «συνωμοσία», χωρίς το «θεωρία».
Αντισυστημικά πολιτικά κινήματα επιδεικνύουν ίσως και μεγαλύτερες επιφυλάξεις. Περί το 2008 είχα αναφέρει σε ένα νεαρό και δραστήριο στέλεχος ενός τέτοιου κινήματος την περίπτωση της Sibel Edmonds, η οποία το 2002 είχε αποκαλύψει δίκτυο τουρκικής κατασκοπίας στις ΗΠΑ, το οποίο δρούσε μέσω του American-Turkish Council. Η αντανακλαστική του αντίδραση ήταν: «αυτά δεν είναι θεωρίες συνωμοσίας;». Μετά από χρόνια οι αποκαλύψεις σχετικά με τον Μάικ Φλυν, πρώην σύμβουλο του Ντόναλντ Τραμπ, φώτισαν αλλιώς αυτές τις αποκαλύψεις.
Δεν τον αδικώ. Π.χ. μερικές πλήρως τεκμηριωμένες συνωμοσίες είναι απίστευτα ευφάνταστες. Π.χ.:
Επιχείρηση Gladio: Μυστικό δίκτυο αντικομμουνιστών μαχητών, που διεισδύουν σε αριστερές οργανώσεις και συμμετέχουν σε τρομοκρατικές ενέργειες στην μεταπολεμική Ευρώπη.
Επιχείρηση Northwoods: Σκηνοθεσία κατάρριψης επιβατηγού αεροσκάφους ώστε να κατηγορηθεί η Κούβα (προτάθηκε από την CIA αλλά απορρίφθηκε από τον Κέννεντι).
MKULTRA: Πειράματα νοητικού ελέγχου με χρήση ναρκωτικών,
Και όμως είναι τόσο τεκμηριωμένες, που καθεμιά έχει και λήμμα στην Wikipedia.
Φταίμε κι εμείς...
Το ότι κάποιες συνωμοσίες είναι πραγματικές, δεν σημαίνει ότι είναι δόκιμο να υιοθετούμε την οποιαδήποτε ευφάνταστη ιδέα. Προφανώς το ευρύ κοινό δεν μπορεί να ασχολείται με αυτήν την αξιολόγηση επί μονίμου βάσεως, οπότε πρέπει να εμπιστευθεί επαγγελματίες. Δυστυχώς, η κρίση εμπιστοσύνης είναι βαθιά, και ίσως όχι αδίκως.
Δημοσιογράφοι
Το ότι προβεβλημένοι δημοσιογράφοι, όπως προανέφερα, μεταδίδουν ανυπόστατες «θεωρίες συνωμοσίας», προφανώς δεν ενισχύει την αξιοπιστία τους. Όμως το πρόβλημα δεν είναι μόνον τα «ψευδή θετικά» αλλά και τα «ψευδή αρνητικά».
Παρότι ανενεργές «συνωμοσίες» αποκαλύπτονται κατά καιρούς κατόπιν αποχαρακτηρισμού δημοσίων αρχείων (βλ. π.χ. Σχέδιο Μανχάταν), ενεργές συνωμοσίες έρχονται στο φως από μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος (whistleblowers) ή λόγω τυχαίων περιστατικών–η διαρροή των Pentagon Papers από τον Daniel Ellsberg, ή η σύλληψη των διαρρηκτών στην Υπόθεση Watergate.
Οι δημοσιογράφοι όμως είναι που τις κάνουν ευρύτερα γνωστές. Π.χ. ο Neil Sheehan των New York Times δημοσίευσε τα Pentagon Papers και οι Woodward-Bernstein της Washington Post αποκάλυψαν την υπόθεση Watergate, σε μια εποχή που το κοινό εμπιστευόταν τον Τύπο.
Σε πλείστες περιπτώσεις ο Τύπος συνήργησε στην συγκάλυψη.
Όταν η νεαρή Ναγίραμιλούσε στο Αμερικανικό κανάλι της Βουλής για στρατιώτες του Σαντάμ που πετούσαν νεογέννητα από τις θερμοκοιτίδες τους, κανείς δημοσιογράφος δεν την αμφισβήτησε.
Όταν ο Κόλιν Πάουελ κράδαινε εκείνο το φιαλίδιο «άνθρακα» ενώπιον του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, κάνοντας λόγο για Ιρακινά όπλα μαζικής καταστροφής, τα Δυτικά ΜΜΕ τον πίστεψαν.
Το ίδιο όταν διαδόθηκε η ιστορία για τα Βιάγκρατου Καντάφι, που δήθεν έδινε στους στρατιώτες του για να διαπράττουν μαζικούς βιασμούς. Και η πρώτη και η δεύτερη και η τρίτη ιστορία προέκυψε ότι ήταν ψευδείς, αλλά μέχρι τότε τρεις πόλεμοι είχαν ήδη ξεκινήσει. Οι διαψεύσεις έφτασαν κατόπιν εορτής και ελάχιστοι τις διάβασαν ή τις θυμούνται.
Αλλά και η «ερευνητική» δημοσιογραφία πάσχει: από τα περίπου 58.000 έγγραφα που διέρρευσε το 2013 ο Edward Snowden στον Glenn Greenwald του Guardian, μόνον τα 400 έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα, λιγότερο από το 0,7% δηλαδή! Για τις αποτυχίες του Τύπου να αποκαλύψει συνωμοσίες και σκάνδαλα έγραψε ακόμη και CEO του Twitter, Jack Dorsey: «Θυμάται κανείς την Enron; Το Ιράν-Κόντρα; Το COINTELPRO; Το Vioxx? Τα Ιρακινά όπλα μαζικής καταστροφής;» (βλ. σχ. με Vioxx και COINTELPRO).
Στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ είναι ανηρτημένη η ρήση του Μάγιερ: «Η δημοσίευσις είναι η ψυχή της δικαιοσύνης», αλλά στην πράξη ισχύει ότι «Η μεν απειλή δημοσιεύσεως είναι πολιτικόν κεφάλαιον, η δε δημοσίευσις εκποίησις αυτού».
Επιστήμονες
Αλλά και η δική μου συντεχνία, των επιστημόνων, έχει επανειλημμένως προδώσει την αποστολή της έναντι της αλήθειας και της κοινωνίας. Είναι π.χ. γνωστό εδώ και χρόνια ότι φαρμακευτικές εταιρείες χρησιμοποιούν ακαδημαϊκούς ερευνητές για να υπογράφουν επιστημονικά άρθρα τα οποία έχουν ήδη συντάξει αρθρογράφοι των ίδιων των εταιρειών–οι ghostwriters. Σκοπός, η ενσωμάτωση ευνοϊκών απόψεων στην «αντικειμενική» και «αμερόληπτη» επιστημονική βιβλιογραφία.
Μια μεγάλη μελέτη του UC Davisαποκάλυψε ότι και η καπνοβιομηχανία επί δεκαετίες χρησιμοποιούσε επιστήμονες για να αμφισβητήσει την σύνδεση καρκίνου του πνεύμονα με το κάπνισμα, την οποία γνώριζε από την δεκαετία του 1950. Αυτοί εργάζονταν σε νοσοκομεία, Πανεπιστήμια ή ήταν αρχισυντάκτες επιστημονικών περιοδικών, και συνωμότησαν για να αποκρύψουν τον κίνδυνο του καπνίσματος από το κοινό, επιδεικνύοντας ξεκάθαρα αντιδεοντολογική συμπεριφορά.
Ομοίως, δεκαέξι επιστήμονες από νοσοκομεία και Πανεπιστήμια των ΗΠΑ, Δανίας, Γερμανίας, και Βρετανίας δημοσίευσαν το 2016 μελέτη που αθώωνε για καρκινογενέσεις το glyphosate (δραστικό ενεργό του Roundup της Monsanto). Σε δίκη που ακολούθησε, υπάλληλος της Monsanto ομολόγησε ότι είχαν προσλάβει μια εταιρεία για να γράψει την μελέτη και ότι ο ίδιος την διάβασε πριν την υποβολή της στο περιοδικό.
Επιστρέφοντας στον κορωνοϊό, ένα πρόσφατο σκάνδαλο αφορά σε άρθρο της 22/5/2020 στο Lancet, που αμφισβητούσε την αποτελεσματικότητα της χλωροκίνης και υδροξυχλωρικίνης στην αντιμετώπιση του COVID-19. Το άρθρο υποτίθεται ότι βασιζόταν σε δεδομένα της Surgisphere Corporation από 96.032 ασθενείς, και εξαιτίας του ο ΠΟΥ εγκατέλειψε τις κλινικές δοκιμές στα φάρμακα αυτά. Όμως στις 2 Ιουνίου το περιοδικό δημοσίευσε «Έκφραση ανησυχίας» σχετικά με τα δεδομένα αυτά, αναμένοντας ανεξάρτητο έλεγχό τους. Η Surgisphere, μάλλον εταιρεία-βιτρίνα, αρνήθηκε να τα παραδώσει και το περιοδικό απέσυρε το άρθρο στις 4 Ιουνίου, οπότε και ο ΠΟΥ επανεκκίνησε τις κλινικές δοκιμές. Παρά το αίσιο τέλος, η ύπαρξη ακριβότερων φαρμάκων από ανταγωνίστριες εταιρείες θα μπορούσε να δημιουργήσει εύλογες υποψίες, και το μοναδικό ανάχωμα απέναντι σε αυτές θα ήταν η εμπιστοσύνη στην ακεραιότητα των επιστημόνων.
Δυστυχώς όμως, δημοσιογράφοι και επιστήμονες την πατήσαμε όπως ο Πέτρος και ο Λύκος: δεν μας πιστεύουν ούτε όταν λέμε την αλήθεια, και φτάσαμε να κινδυνεύουμε από επιδημίες σχεδόν εξαφανισμένων ασθενειών διότι το κοινό φοβάται τα εμβόλια.
Αυτή είναι η δική μας ευθύνη και πρέπει να την αναλάβουμε ακέραια.
...φταίτε κι εσείς...
Βεβαίως οι «ειδικοί» δεν είμαστε οι μόνοι υπεύθυνοι. Οι ανειδίκευτοι πολίτες που δεν ανήκουν στις τάξεις μας δεν είναι άμοιροι ευθυνών για την κατάσταση αυτή, και θα ήταν εξαιρετικά υποτιμητικό να τους κατατάξουμε στην κατηγορία των ανεύθυνων παιδιών. Αν η γνώμη είναι δικαίωμα, η άποψη είναι προνόμιο που κατακτάται με κόπο και μελέτη, και όχι με έναν λογαριασμό στο Facebook.
Το ευρύ κοινό δεν μπορεί να γνωρίζει κάθε εξειδικευμένο αντικείμενο και μπορούμε ευθαρσώς να πούμε σε κάποιον «δεν γνωρίζεις» χωρίς να τον προσβάλλουμε αλλά και χωρίς να τον χαϊδέψουμε.
Μπορούμε να του πούμε ότι η Γη δεν είναι επίπεδη, ότι δεν μας έχουν επισκεφθεί εξωγήινοι και ότι τα εμβόλια σώζουν ζωές όταν οι κλινικές μελέτες και η διασφάλιση ποιότητας γίνονται σωστά. Αρκεί η επαγγελματική μας ακεραιότητα να είναι άμεμπτη και η στάση μας απέναντί του να μην διακατέχεται από περιφρόνηση–η οσμή της περιφρόνησης δεν καλύπτεται ούτε με τα καλύτερα επικοινωνιακά αποσμητικά.
...φταίνε και οι άλλοι
Από τους πρώτους μήνες της πανδημίας, διάφοροι Ρεπουμπλικανοί αλλά και ο ίδιος ο Ντοναλντ Τραμπ (30/4/2020) είχαν υπαινιχθεί την μη φυσική προέλευση του κορωνοϊού και την διαρροή του από το Ινστιτούτο Ιολογίας της Γουχάν. Αμέσως, η άποψη αυτή χαρακτηρίσθηκε τοξική και πολεμήθηκε σε όλα τα έγκυρα έντυπα και στα κοινωνικά δίκτυα. Επιστολή 27 επιστημόνων στο Lancet–θυμάστε τους «29 κατασκευαστές πλυντηρίων»;–μιλούσε για «θεωρίες συνωμοσίας», και άρθρο της Washington Post για «περιθωριακές θεωρίες».
Το εμπάργκο έσπασε ο επί τέσσερις δεκαετίες επιστημονικός συντάκτης των New York Times με άρθρο του στο Medium (2/5/2021). Το άρθρο αναδημοσιεύθηκε στο Bulletin of the Atomic Scientists και από την στιγμή εκείνη η «θεωρία συνωμοσίας» νομιμοποιήθηκε.
Ο ίδιος ο Άντονι Φάουτσι δήλωσε στις 11/5/2021 ότι δεν είναι πλέον πεπεισμένος για την φυσική προέλευση του ιού και ότι αυτή θα πρέπει να διερευνηθεί. Στις 23/5 η Wall Street Journal υιοθέτησε την υπόθεση περί κινεζικής διαρροής σε πρωτοσέλιδο άρθρο. Δύο ημέρες μετά η WaPo κατάπιε τα λόγια της δημοσιεύοντας χρονικό με το πώς η θεωρία αυτή έγινε «αξιόπιστη» και το Facebook σταματά να την λογοκρίνει.
Επιπλέον, εκτεταμένο και εντυπωσιακής τεκμηρίωσης άρθρο στο Vanity Fair (3/6/2021)–ένα έντυπο λάιφσταϊλ!–διερεύνησε την αμερικανική χρηματοδότηση προς το Ινστιτούτο Ιολογίας της Γουχάν για έρευνα νέας λειτουργίας (gain-of-function research) σε κορωνοϊούς νυχτερίδων. «Νέα λειτουργία» είναι και η μεταδοτικότητα στον άνθρωπο!
Το άρθρο αναδείκνυε τον Peter Daszak ως εμπνευστή και συνυπογράφοντα της προαναφερθείσας επιστολής των «27 επιστημόνων», αλλά και Πρόεδρο της Ecohealth Alliance. Αυτή η οργάνωση είχε αναλάβει την διοχέτευση της αμερικανικής ερευνητικής χρηματοδότησης στην Κίνα, και ο Daszak προφανώς θα ήθελε τα βλέμματα να στραφούν αλλού.
Οι «συνωμοσιολόγοι» του περασμένου έτους είναι δικαιολογημένα ενθουσιασμένοι. Δικαιώνονται μετά από τόσους μήνες κακομεταχείρισης, ύβρεων και λογοκρισίας στα κοινωνικά δίκτυα, ενώ οι πρώην υβριστές τους αναγκάζονται να παραδεχθούν δημοσίως την πλάνη τους.
Η αλήθεια έλαμψε; Ίσως όχι...
Τα άρθρα που μιλούν ανοιχτά πλέον για διαρροή τροποποιημένου ιού από κινεζικό εργαστήριο, δεν παρέχουν ούτε μία απόδειξη αυτών των ισχυρισμών. Κάνουν μια σειρά από ευλογοφανείς συνεπαγωγές, αλλά δεν τεκμηριώνουν με σαφείς αποδείξεις το πότε, πώς, πού και ποιοι δημιούργησαν και διέρρευσαν τον τεχνητό ιό. Διατυπώνουν δηλαδή και εκείνα μια «θεωρία συνωμοσίας», αποδεκτής όμως από μεγάλα τα ΜΜΕ και κρατικούς οργανισμούς. Κανείς όμως δεν τους θεωρεί διανοητικά διαταραγμένους.
Και την αξιοπιστία της θεωρίας αυτής καθόλου δεν ενισχύει το ότι συγγραφέας του προαναφερθέντος άρθρου της WaPo της 23/5, δεν είναι άλλος από τον Michael R. Gordon, που στις 8/9/2002 είχε συνδημοσιεύσει στους New York Times άρθρο για τα όπλα μαζικής καταστροφής του Ιράκ, το οποίο οι ΝΥΤ αναίρεσαν ως ψευδές δύο χρόνια αργότερα. Αφού όμως μια χώρα είχε μετατραπεί σε σωρό ερειπίων. Άλλη μια ψευδής «θεωρία συνωμοσίας», που δεν ήρθε από «ψεκασμένους» αλλά από μεγάλα ΜΜΕ. Όπως και η ψευδής θεωρία περί συνωμοσίας Σαντάμ Χουσεΐν και Αλ Κάιντα για την επίθεση στους Διδύμους Πύργους.
Το πρωτοφανές το θέμα του κορωνοϊού είναι ότι οι «έγκυρες» πηγές καλούν τώρα το κοινό να αποδεχθεί την θεωρία συνωμοσίας που μέχρι χτες οι ίδιες καταδίκαζαν, θυμίζοντας την σκηνή από το 1984 στην οποία, στο μέσον μιας οργισμένης ομιλίας κατά της Ευρασίας, ο ομιλητής παίρνει ένα σημείωμα, και συνεχίζει ακάθεκτος την οργισμένη ομιλία, αλλά κατά της Ανατολασίας! Ταυτόχρονα το κοινό καλείται να παραμείνει «ορθολογικό» και να «ακολουθεί την Επιστήμη», την στιγμή που δεν την ακολουθούμε ούτε καν εμείς οι Επιστήμονες.
Αγωγή ή θεραπεία;
Σήμερα, ο όρος «θεωρίας συνωμοσίας» έχει καταλήξει να χρησιμοποιείται πρωτίστως ως ρετσινιά που τερματίζει τον διάλογο με μια αντισυμβατική άποψη, αποφεύγοντας το διάλογο με το περιεχόμενό της. Λειτουργεί δηλαδή ως μορφή λογοκρισίας που βασίζεται στον φόβο του οστρακισμού της ανυποληψίας.
Αυτό δεν αναιρεί το ότι πολλές θεωρίες συνωμοσίας είναι λανθασμένες, και ότι οι υποστηρικτές τους πλανώνται πλάνην οικτράν.
Πώς λοιπόν προσεγγίζουμε το πρόβλημα;
Υπάρχουν θεωρίες τόσο αυταπόδεικτα εσφαλμένες, αλλά και τόσο ανώδυνες, όπως π.χ. η θεωρία της επίπεδης γης, που θα μπορούσαν με ασφάλεια να αγνοηθούν. Άλλωστε, πολλοί πιστεύουν σε ομοίως αστήρικτες θεωρίες, όπως η αστρολογία και η ομοιοπαθητική, και δεν το κάνουμε θέμα.
Υπάρχουν άλλες που, παρότι εσφαλμένες, εκ πρώτης όψεως αξίζουν διερεύνηση. Άλλωστε, ακόμη και ένα χαλασμένο ρολόι λέει την σωστή ώρα δυο φορές τη μέρα. Ένας από τους λόγους που επεδίωξα πρόσβαση στα κλειστά αρχεία μετόχων της Τραπέζης της Ελλάδος στον Χολαργό, ήταν και η τεκμηριωμένη αξιολόγηση της συνωμοσιολογίας «έγκυρων» σχολιαστών όπως του Κ. Βαξεβάνη και του Κ. Καζάκη, πάντα όμως σεβόμενος το ακροατήριό τους.
Θεωρώ ότι και το αντιεμβολιαστικό κίνημα συνιστά μια τέτοια περίπτωση, και ότι απαιτεί αντιμετώπιση τεκμηριωμένη αλλά και με ειλικρινή σεβασμό–εξ’ ορισμού κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει από «πολεμιστές του πληκτρολογίου» στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά ούτε και από επικοινωνιολόγους.
Και μερικές φορές η έρευνα μας οδηγεί σε πραγματικές συνωμοσίες.
Προϋπόθεση όμως για να λειτουργήσει όλη η παραπάνω αυτή η διαδικασία είναι η απενοχοποίηση της «συνωμοσιολογίας», αλλά σε ένα ορθολογικό πλαίσιο.
Συνολικά, και εδώ δυστυχώς μπαίνουμε στο ευχολόγιο, τα ελάχιστα προαπαιτούμενα για κάτι τέτοιο είναι αφενός η στέρεα γενική παιδεία, ώστε το ανειδίκευτο κοινό να μπορεί να κάνει μια εκ πρώτης όψεως ορθή αξιολόγηση, αφετέρου η δεοντολογική ακεραιότητα των ειδικών–δημοσιογράφων και επιστημόνων–ώστε να ανακτήσουν και να διατηρήσουν την αξιοπιστία τους.
Χωρίς αυτά τα ελάχιστα προαπαιτούμενα, είμαστε καταδικασμένοι να μπερδεύουμε το σύμπτωμα με την ασθένεια και να μην θεραπευόμαστε ποτέ.
