Ο χρόνος που έφυγε: Μία αναζήτηση νοήματος ζωής
«Δεν μπορώ να κάνω τις μέρες μου μεγαλύτερες γι’ αυτό
αγωνίζομαι να τις κάνω καλύτερες»
(Paul Theroux)
Την ημέρα που φεύγει μια χρονιά, όλοι νιώθουμε την ανάγκη για έναν απολογισμό. Ο καθένας, βέβαια, χρησιμοποιεί και διαφορετικό τρόπο απολογισμού ή και αξιολόγησης εκείνων των γεγονότων που σημάδεψαν τόσο την προσωπική του ζωή όσο και την κοινωνική, εθνική ή και παγκόσμια.
Η αξία του απολογισμού διακονεί μία εσωτερική ανάγκη και μάς βοηθά στην βαθύτερη αυτογνωσία μας αλλά και σε έναν δημιουργικό αναστοχασμό. Σε ένα άλλο επίπεδο ο απολογισμός ανατροφοδοτεί την πράξη μέσα από την καθοδήγηση και τον εμπλουτισμό της σκέψης μας.
Κάθε απολογισμός, όμως, ή μια ανασκόπηση προσκρούει πάντα στην επιλογή των κριτηρίων που θα επιλεγούν. Κι αυτό γιατί ένα γεγονός δεν έχει τον ίδιο αντίκτυπο ή συνέπειες σε όλους τους ανθρώπους. Ένας δεύτερος παράγοντας που επηρεάζει την ανασκόπηση είναι και η κατηγοριοποίηση των γεγονότων (οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά…).
Έτσι, λοιπόν, κάθε απολογισμός ή ανασκόπηση είναι από τη φύση τους «ατελείς», υποκειμενικοί και ατελέσφοροι στο βαθμό που εστιάζονται μονομερώς σε κάποια γεγονότα, σε μια εποχή και σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζονται από την πολυπλοκότητα και το «ντετερμινιστικό χάος».
Ωστόσο, υπηρετώντας το «έθιμο» της ανασκόπησης και στοχεύοντας στην καταγραφή εκείνων των γεγονότων που το αποτύπωμά τους είναι έντονο, θα επιχειρηθεί μία αξιολόγηση των σημαντικότερων και με έναν σχηματικό τρόπο λόγω των περιορισμών του χώρου.
Εξάλλου κάθε επιστροφή στο χθες μάς ταξιδεύει άλλοτε στο χώρο της θλίψης και της μελαγχολίας κι άλλοτε στο χώρο της ψυχικής αγαλλίασης και ευφορίας.
Η πανεξουσία του κορωνοϊού
Η πανδημία του κορωνοϊού δεν θα μπορούσε να μην αποτελεί το κυρίαρχο γεγονός της χρονιάς αφού επηρέασε καταλυτικά όλο το φάσμα της προσωπικής και κοινωνικής μας ζωής. Ένα γεγονός που απλώθηκε με την ίδια ένταση σε όλο τον κόσμο λαμβάνοντας έναν επικίνδυνο οικουμενικό χαρακτήρα.
Ο παγκοσμιοποιημένος χαρακτήρας της πανδημίας ανέδειξε τόσο το θετικό όσο και το αρνητικό πρόσωπο της παγκοσμιοποίησης. Κι αυτό γιατί ο κορωνοϊός ως ιός διευκολύνθηκε στην «μεταδοτικότητά» του λόγω της κατάργησης των εθνικών συνόρων. Από την άλλη πλευρά η συνεργασία των κρατών και ο συντονισμός των προσπαθειών σε επίπεδο θεραπείας (εμβόλια…) πιστοποίησαν τη θετική συμβολή της παγκοσμιοποίησης.
Ωστόσο, η επέλαση του Covid 19 προκάλεσε την αμφισβήτηση της Επιστήμης (πολλοί μιλούν ότι την εξέθεσε και την απογύμνωσε) στον τομέα της πρόγνωσης, πρόβλεψης και γρήγορης αποτελεσματικής αντιμετώπισης.
Το εμβόλιο διχάζει, αφού για άλλους θεωρείται ένα μοναδικό επίτευγμα της επιστήμης και για άλλους – τους αρνητές ως ένα ακόμη προϊόν που αυξάνει τα κέρδη των πολυεθνικών και ιδιαίτερα των φαρμακευτικών κολοσσών.
Στο σημείο αυτό – ως παράπλευρη απώλεια – θα πρέπει να επισημανθεί πως το εμβόλιο και η σκέψη – απόφαση για την υποχρεωτικότητά του επώασαν την γέννηση – εμφάνιση διάφορων κοινωνικών ομάδων ως αρνητών. Ομάδες που οι λεξικογράφοι, οι κοινωνιολόγοι, οι ψυχολόγοι και οι πολιτικοί αναλυτές αδυνατούν να προσδιορίσουν τη σύνθεσή τους και τους απώτατους σκοπούς τους.
Επιπρόσθετα, η πανδημία επέφερε πολλά ψυχολογικά προβλήματα στους ανθρώπους, όπως: φόβο, αγωνία, μοναξιά και αβεβαιότητα για το μέλλον. Οι παραδοσιακές σταθερές υποχώρησαν κι ένα κλίμα ρευστότητας και τυχαιότητας κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα.
Στον τομέα της οικονομίας η πανδημία διέψευσε το μύθο περί της γραμμικής πορείας της ανάπτυξης και ανέδειξε το σκληρό πρόσωπο του φιλελευθερισμού. Κάποιου κρατιστές αναθάρρησαν και μιλούν για ιστορική δικαίωση του κρατικού παρεμβατισμού.
Κλιματική αλλαγή και Οικοκτονία
Η οικολογική καταστροφή του πλανήτη μας συνιστά μία άλλη γκρίζα περιοχή της χρονιάς που πέρασε. Πολλοί μιλούν για μία μη αναστρέψιμη πορεία – κατάσταση κι εκείνο πλέον που ανησυχεί τους ειδικούς είναι το μέγεθος των επιπτώσεων. Ο παρανοϊκός τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος διαχειρίζεται το περιβάλλον καταδεικνύει τα σαθρά θεμέλια πάνω στα οποία οικοδομήθηκε το οικονομικό μας μοντέλο και ο πολιτισμός μας γενικότερα.
Ο άνθρωπος και ο πολιτισμός μας βρίσκονται σε μία διαρκή σύγκρουση με το μέλλον τους. Τελικά ως άνθρωποι και πολιτισμός είμαστε όμηροι ενός τρόπου ζωής που εξοστράκισε κάθε στοιχείο Γεω-Ηθικής.
Ο ιστορικός τύπος ανθρώπου, ο Homo Sapiens κινδυνεύει να καταστεί το παράσιτο της Γης, αφού καταστρέφει τους ίδιους τους όρους της βιολογικής του ύπαρξης. Η παραδοξότητα της οικοκτονίας ανιχνεύεται και στο γεγονός πως η απειλή για την ανθρωπότητα δεν πηγάζει από φυσικούς κινδύνους αλλά από τον ίδιο τον πολιτισμό μας που εξέθρεψε την απληστία μας και την άμετρη οίησή μας.
Τα ερωτήματα που διατυπώνονται είναι γεμάτα από τον προβληματισμό και την αγωνία για το μέλλον του πλανήτη. Μπορούμε να επαναφέρουμε την θερμοκρασία του πλανήτη σε όρια που να μην προκαλέσουν κλιματικές διαταραχές;
Μπορούμε να απαλλάξουμε την Γη μας από τα απόβλητα, τους ρύπους και τα τοξικά απόβλητα που έχουμε συσσωρεύσει; Μπορούμε να αποδεχτούμε κάποιες αρχές της απο-ανάπτυξης για την θεμελίωση ενός άλλου μοντέλου ανάπτυξης, πιο φιλικού στο οικοσύστημα;
Η αλλόκοτη βία – Γυναικοκτονία
Το δυστοπικό τοπίο του 2021 στη χώρα μας το χρωματίζει έντονα και η βία σε όλες τις εκφάνσεις της. Μία βία αλλόκοτη, τυφλή και πρωτόγονη. Κατεξοχήν, όμως, εκείνο που ανησυχεί τους ειδικούς είναι η νεανική βία. Όταν πρωταγωνιστές βίαιων πράξεων είναι οι νέοι, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε ως κοινωνία πού λανθάνουμε στην διαπαιδαγώγησή της;
Όταν η ζωντάνια και η ενεργητικότητα κάποιων νέων διοχετεύεται στον αδιέξοδο χώρο της βίας, τότε ως κοινωνία οφείλουμε να στοχαστούμε για το περιεχόμενο των ιδανικών και του αξιακού μας συστήματος.
Τη νεανική βία δεν μπορούμε εύκολα να την χρεώσουμε στην κοινωνική βία, στον ανταγωνισμό, στον άκρατο εγωισμό και στην ηθική αποβιταμίνωση των σχέσεών μας. Η νεανική βία υπόρρητα «κραυγάζει» για τα αδιέξοδα που χτίζουν η απουσία νοήματος ζωής, η έλλειψη οραμάτων, ο μύθος της προόδου και η λαθεμένη βιοθεωρία της «ήσσονος» προσπάθειας αλλά και της έντονης επιθυμίας για βίωση των πιο ακραίων εμπειριών στον μικρότερο δυνατό χρόνο.
Ωστόσο, εκείνο που σημάδεψε έντονα την κοινωνία μας την χρονιά που φεύγει – έφυγε είναι και οιγυναικοκτονίες.Μπορεί ο όρος να προκαλεί ακόμη διχογνωμίες ανάμεσα στους νομικούς, ωστόσο το μείζον είναι η απώλεια ζωής γυναικών που πηγάζει από τις βαθύτατες έμφυλες ανισότητες που είναι βαθιά ακόμη ριζωμένες τόσο στην ελληνική οικογένεια όσο και στην κοινωνία μας.
Φαίνεται πως κάποια αναχρονιστικά στερεότυπα και ορισμένες ρατσιστικές προκαταλήψεις διαμορφώνουν ακόμη στην κοινωνία μας ανάλογους κοινωνικούς ρόλους που με την σειρά τους επωάζουν τα φαινόμενα γυναικοκτονίας. Η έμφυλη βία στο βαθμό που έχει γνώρισμα – αιτία το άλλο φύλο (γυναίκα…) αποκαλύπτει τη διαστροφική αντίληψη της εξουσίας και της δύναμης.
Την διαπίστωση πως η «ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μία πράξη βίας» οφείλουμε ως κοινωνία που σέβεται και αναγνωρίζει την ελευθερία του συνανθρώπου μας να την συμπληρώσουμε με το «Ας υπερισχύσει ο άνθρωπος».
Ο Homo digitalis στο μετά-σύμπαν (meta-verse)
Ένα άλλο στοιχείο που κυριάρχησε ως οικουμενικό φαινόμενο με υπερ-εθνικά χαρακτηριστικά είναι κι αυτό της Πληροφόρησης και της Επικοινωνίας. Οι νέες τεχνολογίες σαρώνουν το χώρο της πληροφόρησης και ανοίγουν νέες προοπτικές αλλά εμπεριέχουν και πολλούς κινδύνους. Αρχικά το 5G και πρόσφατα το Metaverse μάς υπόσχονται υπερταχύτητες και διευρυμένα πεδία επικοινωνίας.
Η πληροφόρηση και η επικοινωνία θα έχουν μία άλλη διάσταση και περιεχόμενο και ο άνθρωπος θα λάβει τη μορφή του μετα-ανθρώπου, του Homo digitalis. Οι αλγόριθμοι ολοένα και περισσότερο θα καταλαμβάνουν περισσότερο ζωτικό χώρο από την ελευθερία και την αυτονομία μας.
Η διανοητική διαδρομή του ανθρώπου παλιότερα ήταν να μπορεί να μετατρέψει τα δεδομένα σε πληροφορίες, την πληροφορία σε γνώση και τη γνώση σε σοφία.
Δυστυχώς, όμως, ο όγκος των πληροφοριών και η ταχύτατη ροή τους κατέστησαν αναγκαίους τους αλγόριθμους που για πολλούς είναι η άλλη όψη του Οργουελικού big brother. Έτσι από την υποπληροφόρηση του παρελθόντος και των αυταρχικών κοινωνιών περάσαμε στην υπερπληροφόρηση, στο πληροφορικό σύννεφο. Ο Χαράρι απέδωσε με εύστοχο τρόπο αυτό το φαινόμενο:
«Στις αρχαίες εποχές, η δύναμη ήταν η πρόσβαση στα δεδομένα. Σήμερα η δύναμη είναι να ξέρεις τι να αγνοείς. Επομένως, με βάση όλα όσα συμβαίνουν στον χαοτικό κόσμο μας, σε τι πρέπει να εστιάσουμε;»
(Homo Deus)
Το παγκόσμιο τοπίo
Θα ήταν παράλειψη η μη καταγραφή των νέων ισορροπιών που διαμορφώνονται στο διεθνές σκηνικό. Ο διπολικός κόσμος ξέφτισε, διαμορφώνονται νέοι συσχετισμοί και αναδύονται νέες δυνάμεις. Οι μικρότερες χώρες ανασυντάσσονται και επιδιώκουν νέες συμμαχίες για την εθνική τους επιβίωση.
Τίποτα, πλέον, δεν θεωρείται δεδομένο αφού οι τεκτονικές πλάκες του παγκοσμιοποιημένου κόσμου κινούνται με μεγάλη ταχύτητα και ανατρέπουν βίαια παλιά δεδομένα και παγιωμένες ισορροπίες ή συμμαχίες. Ο κόσμος έγινε πλέον πολυπολικός αυξάνοντας επικίνδυνα την εντροπία σε έναν έτσι κι αλλιώς χαοτικό κόσμο.
Οι παραδοσιακές μεγάλες δυνάμεις επαναπροσδιορίζουν τους στρατηγικούς και στρατιωτικούς τους στόχους προκαλώντας ισχυρούς κλυδωνισμούς στη διεθνή πολιτική.
Από την άλλη πλευρά πολλά εθνικά κράτη επιστρέφουν στο εθνικό τους κέλυφος με στόχο τη διάσωσή τους και τη διαφύλαξη της εθνικής τους καθαρότητας από τους κατατρεγμένους πρόσφυγες και μετανάστες που παραμένουν η μεγαλύτερη «ηθική πληγή» της εποχής μας.
Η δημιουργία του AUKUS δημιουργεί κλίμα ψυχρού πολέμου. Στο χαοτικό αυτό σκηνικό υφέρπουν και οι υπόνοιες περί κήρυξης ενός άτυπου ή ακήρυκτου υβριδικού πολέμου. Ο κορωνοϊός ενίσχυσε αυτές τις υπόνοιες και γιγάντωσε τη διεθνή δυσπιστία. Η διεθνής κανονικότητα είναι το άμεσο ζητούμενο.
Δίπλα σε αυτό το παγκόσμιο τοπίο η Ε.Ε. αναζητεί την ταυτότητά της και τον νέο της ρόλο. Άλλοτε με ανακολουθίες κι άλλοτε με τολμηρά βήματα προσπαθεί να ισορροπήσει μέσα από τον πολυεθνικό και πολυφωνικό της χαρακτήρα. Το Brexit την πλήγωσε, αλλά δεν την τραυμάτισε θανάσιμα.
Οι φυγόκεντρες τάσεις ελλοχεύουν, αλλά η συνοχή παραμένει ακόμη ισχυρή. Οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά η Ε.Ε. παραμένει πόλος έλξης για πολλούς ανθρώπους (πρόσφυγες – μετανάστες) στοιχείο που επικυρώνει την επιτυχία αυτού του «μορφώματος». Ο αργός βηματισμός της στην λήψη αποφάσεων συνιστά την αχίλλειο πτέρνα της.
Ελλάδα: «Και εγένετο κράτος…»
Μαζί με την αυλαία του 2021 πέφτει και η αυλαία των εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821. Δυστυχώς η πανδημία θάμπωσε τη λαμπρότητα των εκδηλώσεων και δεν αναδείχτηκαν στον βαθμό που έπρεπε οι διάφορες συντεταγμένες 200 χρόνων ελεύθερου εθνικού βίου. Σε αυτό συνέβαλαν και κάποιες αρχικές ιδεολογικές προσεγγίσεις για το ιδεολογικό στίγμα της επανάστασης του 1821 αλλά και του τρόπου εορτασμού.
Κάποιες αναλύσεις και ιστορικές ερμηνείες άθελά τους μεταφράστηκαν ως μία προσπάθεια αποδόμησης των «εθνικών» μας μύθων και δεν ευδοκίμησαν. Ωστόσο προκάλεσαν έναν προβληματισμό όχι τόσο για τον τρόπο εορτασμού, αλλά για το αν η σύγχρονη Ελλάδα θα πρέπει να βαδίσει το μονοπάτι της εσωστρέφειας ή την λεωφόρο της εξωστρέφειας.
Κάποιες ιστορικές αλήθειες δεν μπορούν ακόμη να ενσωματωθούν στο εθνικό αξιακό μας σύστημα και αντιδρούμε με «εθνικό πάθος» σε κάθε προσπάθεια αμφισβήτησης της μοναδικότητάς μας ως έθνος.
Ο εθνοκεντρισμός και ο πατριωτισμός των Ελλήνων είναι βαθιά ριζωμένος στο «εθνικό τους ασυνείδητο» και δεν αναγνωρίζουν ούτε αποδέχονται τους κανόνες της «πολιτικής ορθότητας» που λειαίνουν το έδαφος του εθνομηδενισμού.
Από την άλλη πλευρά οι επετειακές εκδηλώσεις συνέβαλαν – όχι βέβαια στο βαθμό που φιλοδοξούσαν – στην καλλιέργεια της εθνικής μνήμης και συνείδησης. Αποφεύχθηκαν κάποιες ανιστόρητες εθνικές ιδεοληψίες, αναδείχτηκαν κάποιες ιστορικές αλήθειες ως προϊόντα των σκληρών νόμων του «ιστορικού γίγνεσθαι», καταγράφηκε ο ρόλος του εξωτερικού παράγοντα στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα (ναυμαχία Ναυαρίνου 1827) και γενικότερα καλλιεργήθηκε το εθνικό αίσθημα παραμερίζοντας τους ζηλωτές ενός άγονου εθνικισμού.
Ωστόσο το ζητούμενο όχι μόνον των επετειακών εκδηλώσεων – ακολουθούν και τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή – είναι πώς θα μπορέσουμε ως έθνος να επιβιώσουμε και να δημιουργήσουμε στο νέο και σε πλήρη «αταξία» διεθνές περιβάλλον. Να δώσουμε, δηλαδή, τον αγώνα μας ως Έλληνες και με αποσκευές την Ιστορία μας, την Ταυτότητά μας και τον Πολιτισμό μας ενάντια στην εθνική πολτοποίηση που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση.
Για ένα νόημα ζωής…
Στο λυκόφως κάθε περασμένου χρόνου και στο λυκαυγές της νέας χρονιάς όλοι μας εκτός από τις συνήθεις ευχές και απολογισμούς, αναλωνόμαστε σε φιλοσοφικές θεωρήσεις για τη φύση του χρόνου, για τις προοπτικές μας και για το νόημα της ζωής μας.
Παρακολουθώντας αμήχανοι την πορεία και την ταχύτητα του «βέλους του χρόνου» συχνά διατυπώνουμε ερωτήματα για τις αυταπάτες που μάς καθόρισαν, αλλά και για τις νέες αλήθειες που μάς υπόσχονται μία άλλη εκδοχή της ευτυχίας και της ζωής.
Οι παλιοί μύθοι για ένα κόσμο πλήρη και αρμονικό αντικαθίστανται από νέες θεωρίες για έναν κόσμο που τον χαρακτηρίζει η μεταβλητότητα, η ρευστότητα και η τυχαιότητα.
Εύκολα συνειδητοποιούμε τη νέα πραγματικότητα, όπως εύστοχα τη διατύπωσε ο Χαράρι:
«Σε αντίθεση με τους φυσικούς νόμους, οι οποίοι είναι απαλλαγμένοι από ασυνέπειες, κάθε ανθρώπινη τάξη είναι γεμάτη εσωτερικές αντιφάσεις. Οι πολιτισμοί προσπαθούν διαρκώς να συμφιλιώσουν τις αντιφάσεις αυτές και η διαδικασία αυτή οδηγεί στην αλλαγή».
Όλοι στην αγωνία, στο φόβο και στο άγχος που μάς συσσώρευσε ο κορωνοϊός αναρωτιόμαστε για το νόημα της ζωής μας και τη θέση μας στον κόσμο αυτό με τις νέες πραγματικότητες που τον ορίζουν. Αναζητούμε μια ιστορία, ένα αφήγημα, ένα ευχάριστο «ψέμα» για την σπουδαιότητά μας και για το ρόλο μας στο σύγχρονο κοσμικό δράμα.
Αναθαρρούμε όταν σε κάποιες «απαντήσεις» διαπιστώνουμε πως δεν είμαστε μόνοι, αλλά ανήκουμε σε κάτι ευρύτερο που μπορεί να δώσει νόημα και περιεχόμενο στις επιλογές και στη ζωή μας. Δυστυχώς ή ευτυχώς τον άνθρωπο τον τρέφουν περισσότερο οι ιστορίες και τα ευχάριστα αφηγήματα και λιγότερο τα γεγονότα.
Η μυθοπλασία προηγήθηκε της ψυχιατρικής. Ο μύθος του Πλατωνικού σπηλαίου παραμένει το πιο δημοφιλές ανάγνωσμα για τις αυταπάτες του «ανθρώπου δεσμώτη» που βλέπει μόνον σκιές κι αυτές τις μεταφράζει – βιώνει ως την μόνη πραγματικότητα.
Ωστόσο ο άνθρωπος πολλές φορές αδυνατεί να εντοπίσει τα σαφή όρια της αντικειμενικής με την υποκειμενική πραγματικότητα. Αυτή η σύγχυση προκαλεί προβλήματα τόσο στους στόχους που θέτει όσο και στην πραγμάτωση της ευτυχίας του. Κι αυτό γιατί αγνοεί πως εκτός από την αντικειμενική πραγματικότητα (πράγματα και γεγονότα ανεξάρτητα από τις πεποιθήσεις και τα συναισθήματά μας) και την υποκειμενική (προσωπικές πεποιθήσεις, εμπειρίες, βιώματα, συναισθήματα) υπάρχει και η διυποκειμενική. Είναι αυτή η πραγματικότητα που εδράζεται στην επικοινωνία και στην ενσυναίσθηση πολλών ανθρώπων και όχι στα βιώματα και στα «πιστεύω» του μεμονωμένου ανθρώπου. Απτό παράδειγμα το χρήμα – νόμισμα που ενώ δεν έχει κάποια αντικειμενική – απτή αξία (βρώσιμο, πόσιμο…) εντούτοις όλοι ομνύουν στην αξία του γιατί όλοι το αναγνωρίζουν ως αξία.
«Ο άνθρωπος είναι παγιδευμένος ανάμεσα στον πόθο να ξεπεράσει τους άλλους (η νιτσεϊκή θέληση για δύναμη) και στην ανάγκη να είναι με τους άλλους (η χριστιανική κοινωνία, η ισότητα ή ο μαρξισμός εξισωτισμός)
(Ζαν-Μαρκ Ντουρέ)
Νοημοσύνη και Συνείδηση
Στην δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα ως ανθρώπινο είδος χρειαζόμαστε τόσο την νοημοσύνη όσο και την συνείδηση για να μην γίνουμε θύματα – ανδράποδα της τεχνητής νοημοσύνης των αλγόριθμων.
«Υπέρτατη εντολή είναι να προστατεύσουμε το ανθρώπινο είδος από τον εκφυλισμό σε υπανθρώπους και να ενθαρρύνουμε την εξέλιξή του σε υπερανθρώπους». Αυτή είναι η εντολή του «εξελικτικού ανθρωπισμού» σύμφωνα με τον Χαράρι («Sapiens»).
Το μέλλον και η ευτυχία μας δεν βρίσκονται σε κάποιον Μεγάλο Αδελφό αλλά στην Λογική και την ελεύθερη βούλησή μας. Μόνο αυτές θα νοηματοδοτήσουν τη ζωή μας αφού κανείς δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις εμπειρίες, τα βιώματα και τα συναισθήματά μας. Μόνον έτσι και με οδηγό μια σύγχρονη και προοδευτική ηθική και πολιτική σκέψη μπορούμε να πραγματώσουμε και τα κοινωνικά μας οράματα. Να βρούμε ένα νέο modus vivendi με το βαθύτερο «είναι» μας αλλά και με τους συνανθρώπους μας.
Ο ισραηλινός συγγραφέας Χαράρι καταγράφοντας μία πραγματικότητα υπόρρητα διακηρύσσει και το επιθυμητό πλαίσιο ζωής για την κατάκτηση ενός νέου νοήματος ζωής:
«Βιώνεις την κόλαση κάθε φορά που ανάβεις τις φωτιές της οργής και του μίσους στην καρδιά σου. Απολαμβάνεις παραδείσια μακαριότητα κάθε φορά που συγχωρείς τους εχθρούς σου, μετανιώνεις για σφάλματά σου και μοιράζεσαι τα πλούτη σου με τους φτωχούς».
(«Homo Deus»)
